Azərbaycanı iqlim risqləri gözləyir - Xəzər barədə sammit qərarı verildi...
Məlumdur ki, günümüzdə planetin üzləşdiyi ən böyük problemlərdən biri iqlim dəyişmələri nəticəsində baş verən qlobal istiləşmə və onun yaratdığı fəsadlardır. Problem getdikcə daha kəskin xarakter almağa başlayıb.
Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatının (ÜMT) yeni hesabatında bildirilir ki, proqnozlara əsasən, qarşıdakı beş il ərzində qlobal temperatur rekord və ya rekorda yaxın səviyyədə qalacaq. Bu isə iqlim risklərini artıracaq və cəmiyyət, iqtisadiyyat və inkişaf üçün mənfi nəticələr doğuracaq.2025-ci ildən 2029-cu ilə qədər olan dövr üçün hər ilin qlobal illik orta səth temperaturunun sənaye öncəsi dövrə, yəni 1850–1900-cü illərə nisbətən 1,2–1,9 dərəcə Selsi yüksək olacağı gözlənilir. Həmçinin bu dövrdə ən azı bir ilin müşahidələr tarixindəki ən isti il olan 2024-dən də isti keçməsi ehtimalı 80 faizdir. Proqnoza əsasən, beş illik orta temperaturun Paris İqlim Sazişi ilə müəyyən edilmiş 1,5 dərəcə Selsi həddini aşması ehtimalı 70 faizdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, əvvəlki hesabatda 2024–2028-ci illər üçün bu ehtimal 47 faiz olaraq qiymətləndirilmişdi. Temperaturun hər əlavə hissəsi daha güclü istilik dalğalarına, ekstremal yağıntılara, kəskin quraqlıqlara, buzlaqların əriməsinə, okeanların isinməsinə və dəniz səviyyəsinin qalxmasına səbəb olur.Proqnozlara görə, qarşıdakı beş genişlənmiş qış mövsümü ərzində Arktikada istiləşmə qlobal orta göstəricidən 3,5 dəfə daha sürətlə baş verəcək. 2025–2029-cu illərin mart ayları üçün dəniz buzlarının vəziyyəti ilə bağlı proqnozlar Barens, Berinq və Oxot dənizlərində buz konsentrasiyasının daha da azalacağını göstərir. ÜMT-nin hesabatına görə, təəssüf ki, yaxın illərdə hər hansı bir fasilə gözlənilmir. ÜMT-nin Baş katibinin müavini Ko Barret bildirib: “Biz artıq müşahidə tarixində ən isti on ili arxada qoymuşuq. Təəssüf ki, ÜMT-nin hesabatına əsasən, yaxın illərdə bu prosesdə bir yavaşlama olmayacaq və bu da iqtisadiyyatımıza, gündəlik həyatımıza, ekosistemlərə və planetimizə mənfi təsirlərin artacağı anlamına gəlir. İqlimin fasiləsiz monitorinqi və proqnozlaşdırılması qərar qəbul edənlərə uyğunlaşma prosesində yardımçı olacaq elmi əsaslı alətlər və məlumatlar təqdim etmək üçün vacibdir”. Xatırladaq ki, Paris İqlim Sazişində 1,5 dərəcə Selsi istiləşmə həddi qeyd olunub. Bu hədd uzunmüddətli istiləşməyə, yəni adətən 20 il ərzində müşahidə olunan qlobal temperatur göstəricilərinə əsaslanır. Belə səviyyələrin müvəqqəti aşılmasının isə getdikcə daha tez-tez baş verəcəyi gözlənilir.
Son proqnozlara görə, 2015–2034-cü illər arası 20 illik dövr üçün orta istiləşmə 1,44 dərəcə Selsi təşkil edəcək. Bu il BMT-nin iqlim dəyişikliyi üzrə COP-30 konfransı Braziliyanın Belen şəhərində keçiriləcək və burada ölkələrin “milli səviyyədə müəyyən edilmiş töhfələr” adı ilə tanınan iqlim fəaliyyət planlarının yenilənmiş versiyaları nəzərdən keçiriləcək. Bu planlar Paris Sazişinin məqsədlərinə çatmaq üçün həlledici əhəmiyyət daşıyır. Belə vəziyyətdə o da bəlli olub ki, dünyanın iqlim dəyişikliyinə qarşı mühüm təbii sipər hesab olunan tropik meşələri 2024-cü ildə indiyədək qeydə alınmış ən yüksək sürətlə yoxa çıxıb.Yeni peyk analizlərinə əsasən, ötən il ərzində təxminən 67 min kvadrat kilometr qədim tropik meşə örtüyü məhv edilib. Bu isə dəqiqədə 18 futbol meydançasına bərabər ərazinin itirilməsi deməkdir. Əvvəlki illərdən fərqli olaraq, bu dəfə tropik meşələrin məhvində əsas səbəb kənd təsərrüfatı məqsədilə torpaqların təmizlənməsi deyil, meşə yanğınları olub. Xüsusilə Amazon meşələri quraqlıq səbəbindən ciddi zərər görüb. Cənub-Şərqi Asiyada isə vəziyyət bir qədər müsbətdir. Region ölkələrinin tətbiq etdiyi dövlət siyasətləri meşə itkisinin azalmasına səbəb olub. Tropik yağış meşələri torpaqlarda və ağac gövdələrində yüz milyardlarla ton karbon saxlayır. Lakin bu yeni qlobal rekord planetin isinməsi fonunda meşələrin davamlılığı ilə bağlı narahatlıqları daha da artırır. Alimlər xəbərdarlıq edirlər ki, xüsusilə Amazon kimi meşə sistemləri geri dönməz məhv nöqtəsinə yaxınlaşa bilər.
Hazırda iqlim dəyişmələrindən bütün ölkələr, o cümlədən Azərbaycan da təsirlənir. Məsələn, ölkəmizdə Coğrafiya İnstitutu tərəfindən aparılan araşdırmalar göstərir ki, Kür-Araz ovalığında iqlimin istiləşməsi nəticəsində zonada yay aylarında çox isti günlərin təkrarlanması baza dövrünə nisbətən artıb. Bundan başqa, “Azersky” və digər peyklərin məlumatları əsasında qlobal iqlim dəyişmələrinin Xəzər dənizinin hidrofiziki sahələrinə və sahillərin dinamikasına təsirinin tədqiqi və onun səviyyə tərəddüdləri öyrənilən zaman müasir innovativ metodlar və reanaliz məlumatları tətbiq olunaraq təhlillər aparılıb. Nəticə olaraq, 1980-ci ildən 2023-cü ilədək bütün Xəzər dənizi akvatoriyası üzrə küləyin sürətində bu və ya digər dərəcədə artma tendensiyası qeydə alınsa da, daha nəzərəçarpacaq və statistik əhəmiyyətli artım, dənizdə daha böyük su və temperatur ehtiyatına malik olan ərazi cənub hissə olub. Bütün bunlar küləyin istiqamətində də baş verən dəyişikliklər nəzərə alınmaqla Xəzər dənizinin su balansının əsas elementlərindən olan səthdən buxarlanmanın intensivliyinə təsir edib. Son illərdə Xəzər dənizinin səthindən buxarlanmanın artması isə digər amillərlə yanaşı, dənizin səviyyəsində baş verən kəskin azalmanın səbəblərindən biri hesab olunur. Rusiyanın Hidrometeorologiya və Ətraf Mühitin Monitorinqi üzrə Federal Xidmətinin (“Roshidromet”) rəhbəri İqor Şumakov Sankt-Peterburqda keçirilən XI Nevski Beynəlxalq Ekoloji Konqresində bildirib ki, Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin azalması ən azı növbəti 10-15 il ərzində proqnozlaşdırılır: “İqlim dəyişikliyi üzrə hökumətlərarası ekspert qrupunun modellərinə əsaslanan proqnozlar göstərir ki, qlobal iqlim dəyişikliyi tendensiyaları davam edəcək. Bu, o deməkdir ki, Xəzəryanı regionda növbəti 10-15 ildə ətraf mühitin təbii dəyişiklikləri hava temperaturunun artması, çay axınının azalması və müvafiq olaraq Xəzər dənizinin səviyyəsinin daha da aşağı düşməsi fonunda baş verəcək”. Şumakovun sözlərinə görə, son illərdə tədqiqatçılar Xəzərin su səthində suyun temperaturunun artmasını və buxarlanmanın çoxalmasını qeydə alırlar. O, Xəzər dənizinin səviyyəsinin azalması dövründə uyğunlaşma tədbirləri kompleksinin qəbul edilməsinin zəruriliyini bildirib. umakov Xəzərin qorunması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsində bütün Xəzəryanı dövlətlərin fəal işinin vacibliyini vurğulayıb. Elə bu fonda Azərbaycan prezidentinin iqlim məsələləri üzrə nümayəndəsi, BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyasının (COP29) rəhbəri Muxtar Babayev bildirib ki, ölkəmiz və Qazaxıstan arasında Xəzər dənizinin biomüxtəlifliyinin qorunmasına dair Tehran Konvensiyası çərçivəsində fəal əməkdaşlıq qurulub. Onun sözlərinə görə, bu konvensiya çərçivəsində həm elmi, həm də praktiki aspektlər, o cümlədən suyun səviyyəsinin azalması ilə bağlı risklər müzakirə olunur: “Xarici İşlər Nazirliyində gündəliyi formalaşdıran və tədbirin tarixini müəyyən edən işçi qrupu yaradılıb. Bütün Xəzəryanı dövlətlər məsləhətləşmələrdə iştirak etmək üçün dəvət olunub. İndi bu ciddi prosesin təsirlərinin azaldılması strategiyasının hazırlanması üçün Qazaxıstan və beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri ilə görüşlər keçirilir. Xəzər dənizi ilə bağlı vəziyyət İranda Urmiya gölü və Qazaxıstanla Özbəkistan sərhədində yerləşən Aral dənizinin faciələri ilə müqayisə oluna bilər. Proseslər Urmiya və Aral dənizi bölgələrində daxili miqrasiyaya səbəb olur və bölgə üçün ciddi sosial problemlər yaradır”. M.Babayev qeyd edib ki, Azərbaycan Xəzər dənizinin dayazlaşması problemi ilə bağlı sammitin keçirilməsi təşəbbüsünü irəli sürüb.
Ramil QULİYEV
