Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) Qəbələdə XII sammiti ümumən türk dünyasının qarşısında yeni mərhələ açır. Tədbirdə əsas diqqət regional təhlükəsizlik məsələləri və Orta Dəhlizin inkişafı üçün konkret investisiya alətlərinin hazırlanması üzərində fokuslanıb. Sammitin əsas mövzusu “Regional sülh və təhlükəsizlik” adlanır.
Qazaxıstanlı politoloq Talqat Kaliyev bildirir ki, TDT ölkələri liderlərinin gündəliyinin əsas məsələsi qlobal və regional təhlükəsizliklə bağlı olması təsadüfi deyil: “Münaqişələrin danışıqlar yolu ilə həll edilməsinə çağırışlar edilməsi, tərəflər hərbi-texniki əməkdaşlığın dərinləşdirilməsinə, müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsi üçün birgə təlimlərə, yeni sazişlərə diqqət yetirmələri də müasir çağırışlardan irəli gəlir”. Politoloqun sözlərinə görə, sammitdə Zəngəzur dəhlizinin təhlükəsizliyi və alternativ marşrutların inkişafı məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilməsi də təsadüfi deyil. O bildirib ki, sammitin ikinci əsas mövzusu Orta Dəhlizə investisiya qoyuluşunun konkret mexanizmlərinin müəyyən edilməsi ilə bağlıdır: “Orta Dəhlizin əhəmiyyəti son illər ərzində dəfələrlə müzakirə edilib. İndi isə söhbət maliyyələşdirmə mənbələri və texnologiyalardan gedir”. Burada onu da qeyd edək ki, XXI əsrdə beynəlxalq münasibətlər sistemində inteqrasiya və regional əməkdaşlıq tendensiyaları ön plana çıxıb. Bu baxımdan Türk Dövlətləri Təşkilatı qısa zamanda həm siyasi, həm iqtisadi, həm də mədəni müstəvidə mühüm nüfuz mərkəzinə çevrilib. Təşkilat türk dünyasının birliyini və qarşılıqlı inkişafını təmin edən əsas platforma kimi çıxış edir. Müasir dövrdə TDT-nin inkişaf istiqamətləri onun yalnız tarixi və mədəni köklərlə deyil, həm də geosiyasi və iqtisadi reallıqlarla möhkəmləndiyini göstərir. Türk Dövlətləri Təşkilatı 2009-cu ildə Naxçıvan Sazişinin imzalanması ilə fəaliyyətə başlayıb. O zaman təşkilatın əsas məqsədi türk dilli ölkələr arasında əməkdaşlığı gücləndirmək, iqtisadi və humanitar əlaqələri inkişaf etdirmək idi. Lakin zaman keçdikcə TDT təkcə mədəni platforma deyil, strateji xarakterli regional qurum səviyyəsinə yüksəlib. Bu gün təşkilatın üzvləri – Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistan – geniş enerji resurslarına, mühüm nəqliyyat yollarına və artan iqtisadi potensiala malik ölkələrdir. Türkmənistan və Macarıstanın müşahidəçi statusla iştirakı isə TDT-nin beynəlxalq nüfuz dairəsini daha da genişləndirib. Müasir mərhələdə TDT-nin inkişaf tendensiyalarının əsas istiqamətlərindən biri iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsidir. Üzv ölkələr arasında ticarət dövriyyəsinin artırılması, gömrük və logistika prosedurlarının sadələşdirilməsi, vahid nəqliyyat şəbəkəsinin formalaşdırılması təşkilatın prioritet hədəflərindəndir. Xüsusilə Orta Dəhliz adlandırılan Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu bu baxımdan strateji əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan, Türkiyə və Qazaxıstanın təşəbbüsü ilə bu marşrut Şərqlə Qərb arasında etibarlı, qısa və təhlükəsiz nəqliyyat xəttinə çevrilməkdədir. Bu dəhliz TDT-nin iqtisadi qüdrətini artırmaqla yanaşı, onun Avrasiya məkanında mühüm logistika mərkəzinə çevrilməsinə şərait yaradır. Türk Dövlətləri Təşkilatının Baş katibi Kubanıçbek Ömüralıyev qeyd edi rki, prosesdə Azərbaycanın rolu böyükdür: “2009-cu il Naxçıvan Sazişinin imzalandığı məkan kimi Azərbaycan həmişə türk dövlətləri ailəsinin mərkəzində dayanıb. Onun suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün bərpası region üçün yeni dövr açıb, sülhü möhkəmləndirib və daha geniş əməkdaşlıq imkanları yaradıb.
Azərbaycanın böyük nəqliyyat və enerji layihələrində - Cənub Qaz Dəhlizindən tutmuş Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolu və Orta Dəhlizədək rolu hamıya məlumdur. Bu təşəbbüslər ticarət yollarını qısaldır, qitələri birləşdirir və qlobal əlaqəyə töhfə verir. Enerji sahəsində əməkdaşlıq başqa bir təməl daşıdır: Azərbaycanın iddialı dəniz külək layihələri və Yaşıl Dəhliz tərəfdaşlığı ölkələrimizin davamlı inkişaf səylərini nümayiş etdirir”. O vurğulayıb ki, iqtisadi baxımdan rəqəmlər də öz sözünü deyir. Ümumi ÜDM-i 2,1 trilyon dollardan çox olan türk dövlətləri qlobal iqtisadi gücdür. Bir vaxtlar TDT-də təvazökar 3 faizlik ticarət həcmi artıq 7 faizə yüksəlib və böyüməkdə davam edir. İlk dəfə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev tərəfindən irəli sürülmüş Türk Ticarət və Sənaye Palataları İttifaqı və Türk İnvestisiya Fondu kimi mexanizmlər milyonlarla sahibkarı bir araya gətirir və rifahın regionumuzda kiçik və orta sahibkarlığa çatmasını təmin edir. O qeyd edir ki, Azərbaycanın strateji mövqeyi, siyasi çəkisi və iqtisadi potensialı onu TDT-ni yeni inkişaf mərhələsinə və beynəlxalq arenada daha böyük nüfuz qazanmağa istiqamətləndirir: “Cənubi Qafqazda sülhü təşviq edən son Vaşinqton sənədləri ilə bu sammitin mövzusu bütün regionumuz üçün dərin rezonans doğurur. Prezident Əliyev dediyi kimi: “Türk Dövlətləri Təşkilatı bizim fundamental beynəlxalq təşkilatımızdır. O, bizim ailəmizdir. Türk dünyası bizim ailəmizdir. Bizim başqa ailəmiz yoxdur”. Bişkekdən Qəbələyə və ondan çox-çox uzaqlara səyahətimizi müəyyən edən də məhz bu ailə ruhu və taleyimizdir. TDT bundan sonra da birliyi möhkəmləndirəcək, əməkdaşlığı dərinləşdirəcək, regionumuzda və dünyada sülh və tərəqqi üçün güc kimi xidmət edəcəkdir”. TDT arasında digər mühüm istiqamət enerji əməkdaşlığıdır. Türk dövlətləri zəngin enerji resurslarına – neft, qaz və bərpa olunan enerji mənbələrinə malikdir. Azərbaycan və Qazaxıstanın enerji ixracı, Türkiyənin enerji tranzit mərkəzi kimi rolu, Türkmənistanın təbii qaz potensialı, Özbəkistanın sənaye imkanları TDT daxilində qarşılıqlı asılılığı və tamamlayıcılığı artırır. Cənub Qaz Dəhlizi, Bakı-Tiflis-Ceyhan kimi layihələr türk dövlətlərinin birgə enerji strategiyasının əsasını təşkil edir. Bu əməkdaşlıq, eyni zamanda, Avropanın enerji təhlükəsizliyinə də töhfə verir. Müasir mərhələdə TDT-nin inkişafını müəyyən edən əsas amillərdən biri də siyasi və təhlükəsizlik əməkdaşlığıdır. Qlobal miqyasda geosiyasi qarşıdurmaların, enerji böhranlarının və regional münaqişələrin artması türk dövlətlərinin qarşılıqlı həmrəyliyini daha da zəruri edib. Bu gün təşkilat üzv ölkələrin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmət prinsipinə əsaslanır, beynəlxalq arenada bir-birini dəstəkləyir. Azərbaycanın 2020-ci il Vətən müharibəsində qazandığı qələbədən sonra TDT-nin ölkəmizə verdiyi siyasi dəstək türk həmrəyliyinin real təzahürü oldu. Eyni zamanda, TDT-nin beynəlxalq əməkdaşlıq dairəsi də genişlənməkdədir. Macarıstanın, Şimali Kipr Türk Respublikasının, Türkmənistanın iştirakı təşkilatın coğrafi və siyasi təsir imkanlarını artırır. Bir çox beynəlxalq təşkilatlar – BMT, İƏT, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı və digərləri TDT ilə əməkdaşlıqda maraqlıdır. Bu, türk birliyinin qlobal səviyyədə nüfuzunun artdığını göstərir. Türk Dövlətləri Təşkilatı bu gün regional əməkdaşlıqdan qlobal təsir gücünə malik siyasi və iqtisadi ittifaqa doğru inkişaf edir. Ortaq tarix, mədəniyyət və iqtisadi maraqlar əsasında formalaşan bu birlik XXI əsrin çoxqütblü dünyasında sabitliyin, inteqrasiyanın və qarşılıqlı rifahın əsas dayaqlarından birinə çevrilir.
Nahid SALAYEV