ABŞ xüsusi modellə 10 noyabr sənədinin 9-cu bəndini öz anlayışına uyğun təmin etmək fikrindədir
Zəngəzur bölgəsindən keçən kommunikasiya yollarını açarkən Rusiya sərhədçilərinin olmasını nəzərə almaq lazımdır. Bunu Rusiya Federasiyası Xarici İşlər Nazirliyinin İnformasiya və Mətbuat Departamentinin direktor müavini Aleksey Fadeyev brifinqdə Ermənistan, ABŞ və Azərbaycan liderlərinin avqustun 8-də Vaşinqtonda imzaladığı üçtərəfli bəyannaməni şərh edərkən deyib.
"Rusiya Ermənistan və Azərbaycan liderlərinin 2020-22-ci illər üçün üçtərəfli sazişlərini aktual hesab edir, çünki tərəflərdən heç biri bu sazişlərdən çıxdığını bəyan etməyib. Xarici İşlər Nazirliyi və Rusiya rəhbərliyi dəfələrlə bəyan ediblər ki, Moskva münasibətlərin normallaşdırılmasında tərəfdaşlarına kömək etməyə hazırdır. Əvvəllər qeyd etdiyimiz kimi, Cənubi Qafqazda qeyri-regional qüvvələrin cəlb edilməsi sülh gündəminə töhfə verməli, yeni problemlər və bölücü xətlər yaratmamalıdır.
Biz həmçinin qeyd etmişik ki, Ermənistanın Aİİ-yə üzvlüyünü və Rusiya sərhədçilərinin Sünik bölgəsində olmasını da nəzərə almaq lazımdır ki, layihənin təfərrüatları işlənib hazırlanarkən bu nəzərə alınmalıdır”, - deyən diplomat əlavə edib ki, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi hələ “Tramp” layihəsinin təfərrüatlarını açıqlamayıb.
Yəni Rusiya deyir ki, 10 noyabr sənədi hələ qüvvədədir, Tramp dəhlizi açılarkən rus əsgərləri və Ermənistanın Aİİ üzvü olması nəzərə alınmalıdır. Bunları nəzərə almaqla Tramp dəhlizinin açılması necə təmin edilə bilər?
Bəli, Moskva “10 noyabr (2020) formatı”nın hələ də qüvvədə olduğunu xatırladır, Sünikdə (Ermənistan-İran-Türkiyə sərhədlərində) Rusiya sərhədçilərinin mövcudluğunu və Ermənistanın Aİİ üzvlüyünü layihə dizaynında nəzərə almağı tələb edir. Son brifinqdə Rusiya XİN rəsmisi Aleksey Fadeyev də “Tramp yolu”nun (TRIPP) detallarının öyrəniləcəyini deyib.
Eyni zamanda 8 avqust 2025-də Vaşinqtonda imzalanmış üçtərəfli sənəd tranzit marşrutunun (adı “Trump Route/TRIPP”) açılmasını, ABŞ tərəfinin bu marşrut üzrə inkişaf-idarəetmə hüquqlarını nəzərdə tutur.
Rusiyanın FSB sərhədçiləri 1992-dən bəri Ermənistanın Türkiyə və İran sərhədlərini qoruyur, eyni zamanda, 10 noyabr bəyanatının 9-cu bəndi də regiondakı kommunikasiya xətlərinin açılmasını, təhlükəsizliyi isə Ermənistanın təmin etməsini yazır.
Aşağıdakı model Moskvadan gələn “nəzərə alınma” tələblərini yerinə yetirərək “Tramp dəhlizi”nin praktik açılışını mümkün edir.
Üçtərəfli İcra Protokolunda (Azərbaycan–Ermənistan–ABŞ) TRIPP-in Ermənistanın suverenliyi altında tranzit marşrutu olduğu, idarəetmənin isə konsensus əsasında ABŞ operatoruna verildiyi qeyd olunur (Vaşinqton sənədinə istinad). Sənəddə eksteryalitet yoxdur, sərhəd-keçid, polis və fövqəladə səlahiyyətlər Ermənistan qanunvericiliyi ilə qalır (10 noyabrın 9-cu bəndinə uyğun “təhlükəsizliyi təmin” prinsipi).
Rusiya “veto” deyil, müşahidəçi-koordinasiya tərəfi statusu alır, mandat yalnız Ermənistanın xarici sərhədlərindəki FSB postlarıyla operativ məlumat mübadiləsi və fövqəladə hadisələrdə dekonfliksiya üçündür.
Qeyd edək ki, Aİİ-EAEU Gömrük Məcəlləsinə uyğun tranzit rejiminin tətbiqinin təsdiqi nəzərdə tutulur (yüklər idxal sayılmır, plombla keçid).
Marşrutun içində təhlükəsizlik məsələsini Ermənistan polisi təmin edəcək, operatorun mülki təhlükəsizlik heyəti isə yalnız obyekt mühafizəsi üçündür.
Birgə Monitorinq Mərkəzində İrəvan-Gorus yaxınlığı) Ermənistan (sədr), Azərbaycan, ABŞ operatoru, Rusiya müşahidəçi olmaq şərti ilə canlı telemetriya, GPS-plomb, hadisə protokolu 30 dəqiqəlik koordinasiya pəncərəsi təmin ediləcək.
“Qırmızı düymə” proseduru yalnız ictimai təhlükə hallarında Ermənistan tərəfinin marşrutu müvəqqəti dayandırmaq səlahiyyəti olacaq. Qərar və səbəb Mərkəzə dərhal ötürülür, “sui-istifadə”yə qarşı sonradan birgə audit aparılır.
Gömrük və Aİİ uyğunluğu çərçivəsində “Tranzit yoxlama, amma sürətli” prinsipi müəyyənləşəcək.
Yəni Ermənistanda vergi tutulmur, giriş-çıxışda sürətli iki nöqtəli yoxlama (Zəngilan–Meğri giriş, Sisian–Ordubad çıxış oxşarı) təşkil edilir.
“Yaşıl dəhliz” kateqoriyaları tez xarab olan, humanitar və enerji avadanlıqları üçün sürətləndirilmiş keçid və risq əsaslı selektiv skan yoxlaması təşkil edilir.
E-məlumat mübadiləsi Baku-Yerevan-Operator-FSB sərhəd xidmətinə “yalnız-oxu” rejimində real zamanda təqdim edilir və çözülür.
Rusiya üçün üç təminat verilə bilər ki, marşrutda hərbi yüklər olmayacaq, sərhəd təhlükəsizliyi təlimlərinə müşahidəçi kimi dəvət alacaq, Moskvanın narahatlıqları yazılı şəkildə Monitorinq Mərkəzinə yönləndiləcək və qısa müddətə cavablandırılacaq.
Eyni zamanda, Ermənistan suveren kompetensiyası və ABŞ operatorunun müqavilə hüquqları toxunulmaz qalır (ABŞ hüquqları barədə Vaşinqton sənədlərinə görə).
TRIPP Zəngəzurdan Ermənistanın daxili ərazisi ilə keçir, lakin FSB-nin mandatı xarici sərhədlərlə bağlıdır. Buna görə marşrut İran sərhəd xəttinə maksimal məsafə saxlayır. FSB-nin mövcud postları ilə radio-optik əlaqə qurulacaq, lakin bu, yol üzərində səlahiyyət demək deyil. Sərhədə yaxın hissələrdə (məs., Meğri ətrafı) Rusiya postları üçün kamera-feed paylaşımı və ya “hadisə bildirişi” protokolu təqdim edilə bilər.
Bunun ardınca isə mərhələli açılış planı hazırlanacaq və həyata keçiriləcək. Yəni dəhlizin yüköturmə qabiliyyəti mərhələlərlə artırılacaq.
Bu model Rusiya faktorunu “müşahidə-koordinasiya” səviyyəsində nəzərə alır, Ermənistan suverenliyini və Aİİ tranzit qaydalarını qoruyur, Vaşinqton razılaşmasındakı ABŞ idarəetmə elementini saxlayır. Hüquqi və texniki dizayn belə qurularsa, marşrutun açılması həm 10 noyabr sənədinin 9-cu bəndinə, həm də 8 avqust Vaşinqton sənədinə paralel uyğunlaşdırılmış şəkildə mümkün olur.
Akif NƏSİRLİ
