Ta­rix­də iz bu­ra­xan­lar: Ağa Mə­həm­məd şah Qa­car

Ağa Mə­həm­məd şah Qa­car 26 ok­tyabr 1742-ci il­də ana­dan olub. Ata­sı Mə­həm­məd Hə­sən xan Qa­car­la­rın As­ta­ra­bad qo­lu­na mən­sub ta­nın­mış hərb­çi ai­lə­si­ni təm­sil edir­di. Ana­sı gör­kəm­li şəx­siy­yət­lər­dən olan Mə­həm­məd xan Də­və­lü­nün ba­cı­sı Cey­ran xa­nım idi.

Ki­çik yaş­la­rın­dan hə­ya­tın ən sərt üzü ilə qar­şı­la­şan Ağa Mə­həm­məd 7 ya­şın­da ata­sı­nın iş­ti­rak et­di­yi si­ya­si çə­kiş­mə­nin qur­ba­nı­na çev­ri­lir. Ağa Mə­həm­mə­din ata­sı ilə düş­mən mü­na­si­bət­lər­də olan Əf­şar ha­ki­mi Adil şah ata­nı tu­ta bil­mə­di­yin­dən qi­sa­sı­nı oğ­lun­dan al­ma­ğa qə­rar ve­rir. Be­lə­lik­lə, 7 ya­şın­da heç bir gü­na­hı ol­ma­yan Ağa Mə­həm­məd Adil şa­hın gös­tə­ri­şi­lə xə­dim edi­lir. Bu ha­di­sə gə­lə­cək hökm­da­rın psi­xo­lo­gi­ya­sın­da si­lin­məz iz qo­yur. Ki­çik yaş­la­rın­dan aman­sız bir şəx­siy­yət ki­mi ye­ti­şən Ağa Mə­həm­mə­din son­ra­lar in­san­la­ra mü­na­si­bət­də mər­hə­mə­tin nə de­mək ol­du­ğu­nu bil­mə­mə­si də məhz sö­zü­ge­dən fa­ciə­nin onun tə­fək­kü­rün­də aç­dı­ğı si­lin­məz mə­nə­vi ya­ra­nın nə­ti­cə­si he­sab edil­mə­li­dir.

Ağa Mə­həm­məd xa­nın ata­sı yü­rüş­lə­rin bi­rin­də oğ­lu­nu da özü ilə apa­rır. Ona qa­baq­da ge­dən dəs­tə­nin rəh­bər­li­yi­ni tap­şı­rır. Bun­dan son­ra gənc Ağa ata­sı ilə bü­tün yü­rüş­lə­rə get­mə­yə baş­la­yır. Mə­həm­məd Hə­sən xan hət­ta bə­zi vaxt­lar­da Azər­bay­can və As­ta­ra­bad ida­rə­çi­li­yi­ni də oğ­lu­na tap­şı­rır. 1759-cu il­də Mə­həm­məd Hə­sən xan dö­yüş­lə­rin bi­rin­də hə­lak olur və İran ha­ki­miy­yə­ti uğ­run­da mü­ba­ri­zə es­ta­fe­ti is­tər-is­tə­məz onun bö­yük oğ­lu Ağa Mə­həm­məd xan Qa­ca­ra ke­çir.

1761-ci il­də Kə­rim xan Zən­din 4 min­lik qo­şu­nu Ağa Mə­həm­məd xa­nın ki­çik dəs­tə­si­ni mü­ha­si­rə­yə alır. Ağa Mə­həm­mə­din 500 sü­va­ri­si mü­ha­si­rə­ni yar­maq qə­ra­rı­na gə­lir. Dö­yüş bir gün da­vam edir. Ağa Mə­həm­məd xan baş­da ol­maq­la, yal­nız 10 gənc mü­ha­si­rə­dən çı­xa bi­lir. Ağa Mə­həm­məd, bir ne­çə ya­ra al­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, dö­yü­şün axı­rı­na qə­dər yə­hər üs­tə qal­maq üçün özün­də güc-qüv­və ta­pır. Yo­ru­lan, ağır ya­ra­lar alan dö­yüş­çü­lər mü­qa­vi­mət gös­tər­mək is­tə­sə­lər də, Ma­zan­da­ran ha­ki­miy­yə­ti­nin qo­şun­la­rı on­la­rı əsir alır. On­lar Ağa Mə­həm­mə­din əl-qo­lu­nu bağ­la­yıb Teh­ra­na, Kə­rim xan Zən­din hü­zu­ru­na apa­rır­lar. Kə­rim xan Zənd Ağa Mə­həm­mə­di gi­rov, ya­xud "fəx­ri qo­naq" si­fə­ti­lə uzun il­lər öz ya­nın­da sax­la­yır. Onun şə­hə­ri tərk et­mək hü­qu­qu yox idi. Ağa Mə­həm­məd xan bu­ra­da məd­rə­sə­yə get­mə­yə baş­la­yır və sa­də bir hə­yat ke­çi­rir. O, hər sə­hər er­kən­dən du­rur, fi­zi­ki ha­zır­lıq­la məş­ğul olur, məd­rə­sə­yə ge­də­rək mü­ha­zi­rə­lə­rə qu­laq asır, öz ya­xın­la­rı və həm­yer­li­lə­ri ilə da­im ya­zış­ma­lar apa­rır.

Kə­rim xan pay­tax­tı Şi­ra­za kö­çü­rər­kən Ağa Mə­həm­məd xa­nı da özü ilə apa­rır. İra­nın ən qə­dim təh­sil mər­kəz­lə­rin­dən bi­ri­nə dü­şən Ağa Mə­həm­məd təh­si­li­ni da­vam et­di­rir və bu sa­hə­də bö­yük uğur­lar qa­za­nır. O, ila­hiy­ya­tı, fəl­sə­fə­ni, ri­ya­ziy­ya­tı, as­tro­no­mi­ya və as­tro­lo­gi­ya­nı, poe­zi­ya­nı öy­rə­nir. Özü­nün fe­no­me­nal yad­da­şı­na gö­rə o, son­ra­lar da fəl­sə­fi əsər­lər­dən iri si­tat­lar gə­ti­rər və hət­ta məş­hur ol­ma­yan şa­ir­lə­rin şe­ir­lə­ri­ni əz­bər­dən ifa edər­di. Ədə­bi məc­lis­lər­də onun bö­yük hör­mə­ti var­dı, müx­tə­lif məs­lə­hət və mə­lu­mat­lar al­maq üçün onun ya­nı­na gə­lər­di­lər.

Ağa Mə­həm­məd xan bir gün öz hə­ya­tı­na ha­zır­la­nan qəsd­dən xə­bər tu­tur və qar­daş­la­rın­dan, sa­diq qul­luq­çu­la­rın­dan iba­rət ki­çik bir dəs­tə ilə ov adı al­tın­da Şi­raz­dan Ma­zan­da­ra­na ge­dir. Sək­sə­nin­ci il­lə­rin əv­vəl­lə­rin­də o, qa­car­la­rın li­der­li­yi uğ­run­da qar­da­şı Rza­qu­lu xan­la mü­ba­ri­zə­də qa­lib gə­lir və bü­tün Ma­zan­da­ra­nı, ha­be­lə As­ta­ra­ba­dı özü­nə ta­be et­di­rir. Bu mü­ba­ri­zə­də qar­daş­la­rı da ona ya­xın­dan kö­mək­lik gös­tə­rir.

Kə­rim xan Zənd və­fat et­dik­dən son­ra onun qo­hum­la­rı ha­ki­miy­yə­tə can atır­dı. On­la­rın ara­sın­da ge­dən gər­gin mü­ba­ri­zə bir il da­vam edir, fə­qət heç kim ha­ki­miy­yə­tə gə­lə bil­mir. Bun­dan is­ti­fa­də edən Ağa Mə­həm­məd 500-600 nə­fər­lik bir dəs­tə ilə Ma­zan­da­ran­dan çı­xa­raq İs­fa­ha­na hə­rə­kət edir. 1785-ci il­də o, hə­min şə­hə­ri tu­tur, ora­dan Zənd ha­ki­mi­ni qo­vur və bu tay­fa­nın nü­ma­yən­də­lə­ri üzə­rin­də qa­za­nı­lan bir ne­çə qə­lə­bə­dən son­ra az qa­la bü­tün mər­kə­zi İra­nı azad edir. Hə­min dö­yüş­lər­də Ağa Mə­həm­məd xa­na qar­da­şı, is­te­dad­lı sər­kər­də Cə­fər­qu­lu xan Qa­car bö­yük yar­dım gös­tə­rir. Bun­dan son­ra Ağa Mə­həm­məd o za­man ki­çik bir şə­hər­cik olan Teh­ran­da iqa­mət edir və 1786-cı il­də bu­ra­nı ye­ni döv­lə­tin pay­tax­tı elan edir. Elə hə­min il o, özü­nü İran hökm­da­rı sa­yan Cə­fər xan Zənd üzə­rin­də qə­lə­bə qa­za­nır. Qo­şu­nu da­ğıl­mış Cə­fər xan Şi­ra­za qa­çır və çox keç­mə­dən ora­da sui-qəsd qur­ba­nı olur. Bun­dan son­ra Ağa Mə­həm­məd xan Gi­la­nı tu­tur və öz qar­da­şı Mür­tə­za­qu­lu xan Qa­ca­rı As­ta­ra­bad ha­ki­mi tə­yin edir. Fə­qət qar­da­şı ona dö­nük çı­xa­raq Zənd­lə­rin tə­rə­fi­nə ke­çir. Bu­ra­dan da Ta­lı­şa qa­çır və II Ye­ka­te­ri­na­nın hi­ma­yə­si­nə keç­mək is­tə­yir. Bir il son­ra rus do­nan­ma­sı­nın kö­mə­yi­nə ar­xa­la­nan xan Gi­la­na dön­sə də, Ağa Mə­həm­mə­din bö­yük bir or­du ilə üzə­ri­nə gəl­di­yi­ni eşi­dən ki­mi ye­ni­dən Ru­si­ya­ya qa­çır. 1798-ci il­də o, Pe­ter­burq­da və­fat edir.

1790-cı il­lə­rin əv­vəl­lə­rin­də az qa­la bü­tün İran Ağa Mə­həm­məd xa­nın ta­be­li­yi al­tın­da idi. Onun ida­rə­si al­tı­na keç­mək­dən im­ti­na edən türk­mən yo­mud­lar dar­ma­da­ğın edi­lir. 1791-ci il­də Ağa Mə­həm­məd xan özü­nü İran şa­hən­şa­hı elan edir. O, tə­ci­li su­rət­də mər­kə­zi ha­ki­miy­yə­tin möh­kəm­lən­di­ril­mə­si is­ti­qa­mə­tin­də cid­di təd­bir­lər gö­rür, baş qal­dı­ran xan­la­rı ya­tı­rır, öl­kə da­xi­lin­də iq­ti­sa­di əla­qə­lə­rin bər­pa olun­ma­sı üçün bö­yük iş­lər gö­rür. Fə­qət kök­lü in­zi­ba­ti-tə­sər­rü­fat is­la­hat­la­rı ke­çir­mə­yə vaxt tap­mır. Qa­car­lar­la Zənd­lər ara­sın­da son qan­lı dö­yüş 1794-cü ilin ya­yın­da Gir­man ya­xın­lı­ğın­da baş ve­rir və Ağa Mə­həm­mə­din tam qə­lə­bə­si ilə nə­ti­cə­lə­nir. Bu­nun­la da Zənd­lər nəs­li­nin adı İran taxt-ta­cı ta­ri­xin­dən si­li­nir. Bu­ra­da Ağa Mə­həm­məd şah gür­cü ça­rı II İrak­li­nin və Qa­ra­bağ xa­nı İb­ra­him Xə­li­lin Ru­si­ya hi­ma­yə­si­nə keç­mək niy­yə­tin­də ol­duq­la­rı­nı eşi­dir. İb­ra­him Xə­li­lin söz­süz ra­zı­lı­ğı ilə İrak­li Qa­car­la­rın də­də-ba­ba tor­paq­la­rı­nı - Qa­ra­bağ, İrə­van xan­lıq­la­rı­nı və Gən­cə­ni rus ça­rı­na ver­mək is­tə­yir­di. Gür­cüs­tan ça­rı­nın bu niy­yə­ti­ni o, İra­nın ta­be­li­yin­də olan bir şəx­sin xə­ya­nə­ti və Azər­bay­can xan­lıq­la­rı­nın da­xi­li işi­nə qa­rış­maq ki­mi qə­bul edir­di. Üs­tə­lik Qa­car bu­na əsas­la­nır­dı ki, bir ne­çə əsr əv­vəl onun tay­fa­sın­dan olan çox say­da adam bu yer­lə­rə kö­çü­rül­müş və hə­min tor­paq­la­rın ida­rə­çi­li­yin­də fə­al iş­ti­rak et­miş­di.

1795-ci il­də Ağa Mə­həm­məd şah Qa­car özü­nün 60 min­lik qo­şu­nu­nu Qaf­qa­za ye­ri­dir. Qo­şun üç ye­rə bö­lü­nür: ki­çik bir his­sə­si Da­ğıs­tan üzə­ri­nə keç­mək üçün Mu­ğa­na, ək­sər his­sə­si Ağa Mə­həm­məd şa­hın öz baş­çı­lı­ğı al­tın­da Şu­şa­nı al­maq məq­sə­di­lə Qa­ra­ba­ğa, üçün­cü dəs­tə­si isə şa­hın qar­daş­la­rı­nın rəh­bər­li­yi al­tın­da İrə­van xan­lı­ğı­na doğ­ru yol­la­nır. Ke­çil­məz Şu­şa qa­la­sı­nı xü­su­si ha­zır­lıq ol­ma­dan tut­maq müm­kün de­yil­di və bu­nu an­la­yan Ağa Mə­həm­məd şah qo­şu­nun üzü­nü Tif­li­sə tə­rəf dön­də­rir. Onun dəs­tə­si güc­lü mü­qa­vi­mət gör­mə­dən İrak­li­nin ya­raq­lı­la­rı­nı dar­ma­da­ğın edə­rək Tif­li­sə gi­rir. İrak­li qa­çıb dağ­la­ra çə­ki­lir. 22 min dinc sa­kin qul və kə­niz ki­mi sa­tı­lır. Tif­lis yağ­ma­la­nıb da­ğı­dı­lır.

Qa­ca­rın dəs­tə­si Şu­şa­nı mü­ha­si­rə­yə alar­kən II İrak­li Gən­cə­yə hü­cu­ma keç­miş­di. Gən­cə xa­nı Ca­vad xan Zi­ya­doğ­lu­nun Ağa Mə­həm­mə­də fə­al kö­mək­lik gös­tər­mə­si də mü­əy­yən də­rə­cə­də Gən­cə üzə­ri­nə ta­lan­çı bas­qın­la­rın mü­qa­bi­lin­də II İrak­li­dən ha­yıf çıx­maq məq­sə­di gü­dür­dü. Tif­lis alın­dıq­dan son­ra Azər­bay­ca­nın bir çox cə­nub xan­lıq­la­rı Ağa Mə­həm­məd şa­ha ta­be ol­duq­la­rı­nı bil­di­rir, yal­nız İrə­van və Qa­ra­bağ xan­la­rı onun ta­be­li­yi­ni qə­bul et­mir­lər. 1796-cı ilin ya­yın­da Ağa Mə­həm­məd şa­hın qar­daş­la­rı­nın ko­man­dan­lı­ğı al­tın­da 20 min­lik or­du İrə­va­na ya­xın­la­şır. Beş həf­tə­lik mü­ha­si­rə­dən son­ra qa­la təs­lim olur və sülh bağ­la­nır.

Yü­rüş­dən ge­ri qa­yı­dar­kən Ağa Mə­həm­məd şah Mu­ğan dü­zün­də tən­tə­nə­li tac­qoy­ma mə­ra­si­mi ke­çi­rir. Bax­ma­ya­raq ki, Na­di­rin tac­qoy­ma­sı da Azər­bay­ca­nın bu vi­la­yə­tin­də keç­miş­di, Qa­car onun qoy­du­ğu ta­cı ba­şı­na qoy­maq is­tə­mir. Tə­zə tac dörd lə­lək­dən iba­rət idi. Hə­min dörd lə­lək İran, Hin­dis­tan, Əf­qa­nıs­tan və Or­ta Asi­ya üzə­rin­də hök­mran­lı­ğın rəm­zi idi. Tac­qoy­ma za­ma­nı Ağa Mə­həm­məd şa­ha ki­çik bir cüt­qa­ba­ğı və şah qı­lın­cı da ve­rir­lər. Qı­lınc və cüt­qa­ba­ğı Ər­də­bil­dən Şeyx Sə­fi komp­lek­sin­dən gə­ti­ril­miş­di. Gö­rü­nür, bu­nun­la Ağa Mə­həm­mə­din Sə­fə­vi ha­ki­miy­yə­ti ilə va­ris­li­yi rəmz­ləş­di­ril­miş­di.

Qa­car bö­yük Sə­fə­vi im­pe­ri­ya­sı­nı bər­pa et­mək ar­zu­su ilə ya­şa­yır­dı. O, öz döv­lə­tin­də Qa­car­lar bo­yun­dan olan­la­rın üs­tün möv­qe­yi­ni hər cəh­di­lə gös­tər­mə­yə ça­lı­şır­dı. Qa­car öz tay­fa­sın­dan baş­qa ha­ki­miy­yət uğ­run­da mü­ba­ri­zə­sin­də türk­mən­şə­li Azər­bay­can tay­fa­la­rı olan Əf­şar­lar, Xə­ləc­lər, Ba­yat­lar və Qa­ra­göz­lü­lə­rin kö­mə­yi­nə ar­xa­la­nır­dı. Ağa Mə­həm­məd şah Qa­car taxt-ta­cı­nı va­ri­si Ba­ba xa­na və­siy­yət edər­kən be­lə de­miş­di: "Bəy­lər­bə­yi Mir­zə Mə­həm­məd xan Do­va­lu-Qa­ca­rın qı­zı­nı tax­tın sən­dən son­ra­kı va­ri­si Ab­bas Mir­zə­yə alar­san. On­la­rın oğ­lu­na mə­nim adı­mı ve­rib, Mə­həm­məd Mir­zə ça­ğı­rar­san. O öz qa­nın­da iki bö­yük Qa­car sü­la­lə­si­nin qa­nı­nı da­şı­ya­caq. Mə­nim da­yım Sü­ley­man xan döv­lə­ti­miz üçün çox iş­lər gö­rüb. Öz qı­zı­nı onun oğ­lu­na ve­rər­sən. On­la­rın ni­ka­hın­dan do­ğu­lan qı­zı isə Mə­həm­məd Mir­zə­yə alar­san. Be­lə­lik­lə, Mə­həm­məd Mir­zə­dən do­ğu­lan uşaq­lar hər iki tə­rəf­dən sə­nin nə­və­lə­rin olar."

Bu­ra­dan be­lə bir nə­ti­cə çı­xar­maq müm­kün­dür: Ağa Mə­həm­məd elə bir şah­za­də is­tə­yir­di ki, onun ata­sı Ko­van­lı, ana­sı Do­va­lı qa­car­la­rın­dan ol­sun. Bu­na gö­rə də, son­ra­lar Ba­ba xa­nın va­ri­si ki­mi onun gür­cü qı­zın­dan do­ğul­muş bö­yük oğ­lu yox, Ab­bas Mir­zə se­çil­miş­di.

Tac­qoy­ma mə­ra­si­min­dən son­ra Ağa Mə­həm­məd şah Qa­car Na­dir şah Əf­şa­rın nə­və­si Şah­ru­xun hök­mran­lıq et­di­yi Xo­ra­sa­nı fəth edir. Xo­ra­sa­na ge­dər­kən Ağa Mə­həm­məd ye­nə nə­za­rət­dən çıx­mış As­ta­ra­bad türk­mən­lə­ri­ni ya­tı­rır. O, 1796-cı il­də Məş­həd dar­va­za­la­rı­na ça­tan­da Şah­rux özü təs­lim­çi­lik ni­şan­la­rı ilə onun qar­şı­sı­na çı­xır. Fə­qət Ağa Mə­həm­məd bu­nun­la ki­fa­yət­lən­mir. O, Na­dir şa­hın məş­hur xə­zi­nə­si­ni al­maq tə­lə­bi­ni qo­yur. Şah­rux əv­vəl­cə bu­na ra­zı­laş­mır, fə­qət dəh­şət­li iş­gən­cə­lər­dən, ba­şı­na əri­dil­miş qur­ğu­şun tö­kü­lən­dən son­ra o, Na­dir şa­hın xə­zi­nə­si­nin ye­ri­ni ni­şan ve­rir. Mə­lum­dur ki, bü­tün mü­səl­man alə­min­də mü­qəd­dəs yer sa­yı­lan İmam Rza məs­ci­di­nin sər­və­ti də hə­min xə­zi­nə­də sax­la­nır­dı. Üs­tün­dən çox keç­mə­miş Qa­ca­rın ağır iş­gən­cə­lə­rə mə­ruz qal­mış bu so­nun­cu rə­qi­bi də hə­yat­la vi­da­la­şır.

Rus­la­rın ge­ne­ral V.A.Za­bo­vun baş­çı­lı­ğı al­tın­da Gür­cüs­ta­na yü­rü­şü­nə ca­vab ola­raq, Ağa Mə­həm­məd 1797-ci il­də bö­yük bir qo­şun­la Qaf­qa­za doğ­ru irə­li­lə­yir. O, Gür­cüs­ta­na ge­dən yo­lun üs­tün­də olan Şu­şa­nı ələ ke­çi­rir. Qa­ra­bağ xa­nı İb­ra­him Xə­lil xan Azər­bay­ca­nın şi­ma­lı­na qa­çır. Fə­qət Gür­cüs­tan yü­rü­şü bu də­fə baş tut­mur. Ağa Mə­həm­məd şa­hı onun öz qul­luq­çu­la­rı qət­lə ye­ti­rir. Bu mü­la­hi­zə­yə gö­rə, şa­ha qar­şı sui-qəs­di di­gər Azər­bay­can xan­la­rı ilə İran­da ya­şa­yan gür­cü­lər­lə bir­lik­də gör­kəm­li döv­lət xa­di­mi, Qa­ca­rın ba­ca­rıq­lı sər­kər­də­lə­rin­dən olan Sa­diq xan Saq­qa­qi ha­zır­la­mış­dı. Di­gər bir ver­si­ya­ya gö­rə, bu­ra­da əsas işi gür­cü ha­kim­lə­ri­nin əm­ri­ni ye­ri­nə ye­ti­rən Sa­diq Qor­ci gö­rüb. Təz­ki­rə­çi­lə­rin yaz­dıq­la­rı­na gö­rə, Ağa Mə­həm­məd ge­cə ikən ya­ta­ğın­da öz qul­luq­çu­la­rı, gür­cü Sa­diq Qor­ci, is­fa­han­lı Xo­da­dad və ma­zan­da­ran­lı Ab­bas tə­rə­fin­dən öl­dü­rü­lüb. Şah on­la­rı han­sı gü­nah­la­rı­na gö­rə isə sə­hə­ri­si gün öl­dürt­mə­li imiş. Şa­hın oğur­lan­mış zi­nət əş­ya­la­rı Sa­diq xan Şəq­qa­qi­yə ve­ri­lib, bu da onun sui-qəsd­lə əla­qə­si­nin ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.

Sa­ray ta­rix­çi­si bu ha­di­sə­lə­rin fi­na­lı­nı be­lə təs­vir edir: "Elə ki, bu cə­sa­rət­li ad­dım və mü­hüm ha­di­sə vic­dan əza­bı çək­mə­yən də­lə­duz­lar tə­rə­fin­dən ci­na­yət­kar­ca­sı­na hə­ya­ta ke­çi­ril­di, on­lar şah ha­ki­miy­yə­ti­nin əla­mət­lə­ri olan cüt­qa­ba­ğı və ta­cı ələ ke­çir­di­lər. Bun­lar mü­qa­yi­sə­yə­gəl­məz in­ci­lər­lə bə­zən­miş­di və hər də­nə­nin qiy­mə­ti yed­di iq­li­min ver­gi­si­nə bə­ra­bər idi. Bun­dan baş­qa, hə­min baş­kə­sən­lər şa­hın bril­yant qol­ça­ğı­nı, düş­mən­lə­rin kö­kü­nü kəs­miş, qiy­mət­li daş­lar­la bə­zən­miş qı­lın­cı­nı, na­dir əş­ya­lar sax­la­nan san­dıq­ça­sı­nı, gö­zəl il­lüs­tra­si­ya­lar­la bə­zə­dil­miş na­dir əl­yaz­ma­la­rı­nı apa­rır­lar.

Qa­til­lər qa­car xa­nım­la­rı, o cüm­lə­dən Ba­ba xa­nın ana­sı və şa­hın xa­la­sı tə­rə­fin­dən çar­mı­xa çək­di­ri­lir. Şa­hın me­yi­ti Məş­hə­də apa­rı­lır və ora­da dəfn edi­lir. Onun ba­şı­nı Ba­la­kə­nə İb­ra­him Xə­lil xa­na gön­də­rir­lər, ora­da onu şə­rəf­lə məş­hur adam­la­rın bas­dı­rıl­dı­ğı qəb­ris­tan­lıq­da tor­pa­ğa tap­şı­rır­lar. Şa­hın qo­şun­la­rı İra­na qa­yı­dır və Qa­ca­rın qo­hu­mu Ba­ba xan Fə­tə­li şah adı al­tın­da şah elan olu­nur.

Ha­ki­miy­yət­də olan Azər­bay­can Qa­car­lar sü­la­lə­si­nin türk­lü­yü­nü qo­ru­maq üçün o, ha­kim ai­lə­nin di­gər mil­lət­lər­lə iz­di­va­ca gir­mə­si­nə qa­da­ğa qo­yur. Tə­əs­süf­lər ol­sun ki, ta­nın­mış əc­nə­bi ta­rix­çi­lə­rin əsər­lə­rin­də şəx­siy­yə­ti və si­ya­si ir­si bö­yük hör­mət­lə yad edi­lən Ağa Mə­həm­məd şah Qa­car öz doğ­ma və­tə­ni Azər­bay­can­da ək­sə­riy­yət tə­rə­fin­dən hə­lə də qəsb­kar ki­mi qə­bul edil­mək­də­dir!

Al­lah rəh­mət elə­sin.

Fa­zil QA­RA­OĞ­LU
pro­fes­sor