İranda hakimiyyət dəyişikliyi təhlükəsi kəskinləşir...
İranla münaqişə İsrailə gündə yüz milyonlarla dollara başa gəlir. Bu barədə "The Wall Street Journal" nəşri ekspertlərə istinadən məlumat verib. Qeyd olunur ki, bu, İsrailin uzun sürən müharibəni davam etdirmək imkanlarını məhdudlaşdıra bilər.
Belə ki, İsrailin raket sistemləri hər gün 200 milyon dollara, digər növ “Arrow 3” raketləri isə 4 milyon dollara başa gəlir. Məlumata görə, əlavə xərclərə hər birinin saatı təxminən 10 min dollara başa gələn F-35 qırıcılarından istifadə, eləcə də yanacaqdoldurma, “JDAM” və “MK84” kimi dəqiq idarə olunan sursatlar daxildir. İranla bir aylıq müharibə İsrailə təxminən 12 milyard dollara başa gələcək. Amma buna rəğmən İsrail geri çəkilmək niyyətində deyil. Görünən odur ki, İsrail İranda rejim dəyişikliyinə can atır. Təsadüfi deyil ki, İranla gərginləşən münaqişədə İsrailin məqsədinin yalnız Tehranın nüvə və raket infrastrukturunu hədəfə alması, yoxsa həm də rejim dəyişikliyi sualı analitiklər və müşahidəçilər arasında əsas müzakirə mövzusuna çevrilib.
İsrail rəhbərliyi açıq şəkildə rejim dəyişikliyini məqsəd kimi bəyan etməsə də, baş nazir Benyamin Netanyahunun və yüksəkrütbəli rəsmilərin ritorikası İslam respublikasının devrilməsinin dolayı və ya arzuolunan bir hədəf ola biləcəyini göstərir. Tənqidçilər xəbərdarlıq edir ki, belə bir strategiya həm də böyük risklər daşıyır: regional gərginliyin artması, gözlənilməz siyasi nəticələr və İran rəhbərliyi daxilində daha sərt xətt tərəfdarlarının güclənməsi ehtimalı. Onların fikrincə, İranın siyasi quruluşunu zorla yenidən formalaşdırmağa cəhd etmək nəticəsinə zəmanət olmayan riskli mərc oyunu kimidir. Bu mövzuda daha aqressiv mövqenin tərəfdarları isə İslam respublikasının həmişəkindən daha zəif olduğunu iddia edirlər. Onlar davamlı ictimai narazılığa və beynəlxalq təcridin güclənməsinə işarə edərək israr edirlər ki, bu şərtlər rejimin süqutunu asanlaşdırmaq üçün nadir fürsətdir. Onlar hesab edir ki, davamlı xarici təzyiq çoxdan arzulanan dəyişikliyi gətirməkdə həlledici amil ola bilər. Yalnız hərbi müdaxilə ilə İranda rejim dəyişikliyinə nail olmağın mümkün olub-olmaması məsələsi həm siyasi dairələrdə, həm də iranlıların özləri arasında ciddi şəkildə mübahisə doğurur. Son illərdə ölkədə bir neçə dəfə genişmiqyaslı etiraz dalğaları yaşanıb, xüsusilə 2022-ci ildə Məhsa Əmininin polis nəzarətində həyatını itirməsindən sonra baş qaldıran üsyan diqqət çəkib.
“Qadın, həyat, azadlıq” şüarı ətrafında birləşən bu hərəkat ölkədə sürətlə yayılıb və cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrindən dəstək alıb. Ancaq eyni zamanda rejim tərəfindən şiddətli repressiya ilə qarşılanıb. İnsan haqları qrupları bu etirazlar zamanı 550-dən çox etirazçının öldürüldüyünü və 20 mindən çoxunun həbs edildiyi bildirib. İrandakı həmin etirazlar dərin ictimai narazılığı üzə çıxarıb və rejimin zəifliyini ortaya qoyub. Lakin, eyni zamanda, İranın təhlükəsizlik aparatının dözümlülüyünü və qeyri-məhdud güc tətbiq etməyə hazır olduğunu da nümayiş etdirib. Bu isə İslam respublikasını daxildən devirməyə yönələn hər hansı səylərin qarşısında duran ciddi çətinlikləri bir daha ön plana çıxarıb. Bəzi analitiklər hesab edir ki, xarici hərbi təzyiq İran müxalifəti üçün fəaliyyət məkanı yarada bilər. Lakin rejim dəyişikliyinin tərəfdarları arasında belə yalnız hava zərbələrinin kifayət etmədiyi geniş şəkildə etiraf olunur. Amerikanın Xarici Siyasət Şurasının vitse-prezidenti İlan Berman bildirir: “Biz rejim dəyişikliyi haqqında çox danışırıq, amma əslində İran müxalifətinə nəfəs almaq, təşkilatlanmaq və rejimə qarşı səfərbər olmaq imkanı verəcək rabitə imkanlarını genişləndirmək, xüsusi fond yaratmaq və bu kimi müxtəlif addımlar atmaq üçün kampaniyaya ciddi şəkildə sərmayə qoymamışıq”.
Berman bu hazırlıq işini iranlıların dayanıqlı şəkildə ayağa qalxa biləcək qədər inamlı hiss etməsi üçün zəruri ilkin şərt adlandırıb. Tənqidçilər ehtiyatlanır ki, bu cür səylər olmasa, sərt xətt tərəfdarlarını gücləndirmək və sadə iranlıları özündən uzaqlaşdırmaqla hərbi müdaxilə əks nəticə verə bilər. İranlıların çoxu üçün İslam respublikası ilə xalqı fərqləndirmək vacibdir. “İran Novin” Partiyasının rəhbər üzvü Hamed Şeybani-Rad bildirir: “Bu, İsraillə İran arasında deyil, İsraillə İslam respublikası arasında müharibədir. İranlılar illərdir rejim dəyişikliyinə can atırlar və nəticədə İran və İslam respublikası arasında yalnız biri qalacaq. İnsanlar çox yaxşı başa düşür ki, İsrail tərəfindən onlara verilən bu fürsət bir daha təkrar olunmaya bilər”. Bu, xarici təzyiqin uzun müddət gözlənilən dəyişiklikləri sürətləndirə biləcəyinə inanan bəzi insanların baxışını əks etdirir. Digərləri isə xəbərdarlıq edir ki, xüsusən mülki itkilərə səbəb olan və ya gündəlik həyat üçün vacib infrastruktur hədəf alınan xarici müdaxilə daxili etirazların legitimliyini zəiflədə bilər. ABŞ-da yaşayan müdafiə üzrə analitik Hüseyn Arian qeyd edir: “İslam respublikasının tənqidi daxili məsələdir. İran xalqı bundan xəbərdardır və xaricdən qəyyumlara ehtiyac duymur, xüsusən də Netanyahu kimi birinə ehtiyac yoxdur”. O qeyd edib ki, İsrail zərbələri nəhayətində İran xalqına aid olan aktivləri hədəf alır. Analitik İslam respublikasını yalnız bir icarəçi kimi təsvir edib. İslam respublikasının legitimliyi getdikcə daha kövrək görünsə də əksər müşahidəçilər dayanıqlı dəyişikliklərin son nəticədə daxildən gəlməli olduğu ilə razılaşırlar. Xarici hərbi əməliyyatlar bu dəyişikliyin tempinə və ya təbiətinə təsir göstərə bilər, amma onun bu dəyişikliyi başlatması hələ də sual altındadır.
Ramil QULİYEV
