Bazar günü, 20 iyul 2025
     

Bəyaz Türklərin diyarı və Sibir özbəklərinin dövlət quruculuğu...

Image

Əski Türkdilli tayfa-qəbilə İttifaqından olan və Avrasiya materikinin Şimal hissəində, Ağ və Qara/Kara dənizləri hövzəsinin kökənli xalqları-Hun-Uyğur-Minsu...soylarının şəcərəsi sayılan, hazırda Rusiya Federasiyasının Hun-Minsu/Xanti-Mansi Muxtar Dairəsi tərkibində (qədim Bəyaz Türklərin torpaqlarında) yaşayan yerli Xalqın Ali Qanunvericilik Məclisinin (Dumasının) üzvü, Azərbaycan Türkü Xalid Böyükağa oğlu Tağızadə 03 iyun 2025-ci il tarixli çıxışında bu Sibir diyarının tarixi-coğrafi mənsubluğu barədə həqiqəti qısa şəkildə səsləndirmiş, Sibir xanlığının Şeybani sülaləsinin adını şəkmiş, keçmiş tarixi rus işğalçılarının törəmələrinə xatırlatmışdır.

Nəticədə tarixi rus irqi-dini ayrı-seçkiliyini təcəsssüm etdirən bu xalqın millitarist damarı daralmış və millət vəkili X.Tağızadəyə qarşı görünməmiş irqçi çıxışlar güclənmiş, rus milli-mənəvi etnik/etik davranış tərzinə uyğun olaraq, nəinki yerli miqyasda (Muxtar Dairə Dumasının sədri B.Xoxryakovun, reqlament və etika komitəsinin sədri L.Mixalkonun...timsalında), həm də ölkə paytaxtı, RF-nın Dövlət Duması səviyyəsində (deputat S.Naumov, İnsan Hüquqları Şurasını üzvü K.Kabanov...başda olmaqla) “od püskürülmüş”dür.

Əslində, hörmətli Xaliq bəy minilliklərlə, əsrlərlə möhürlənmiş və mənsubluğu şübhə doğurmayan Sibir diyarının tarixi salnamə səhifəsinin bir neşə sətrini yadellilərlərə və yaddillilərə xatırlatmışdır...

Aral/Ural dağlarının Şərq hissəsi boyunca, Abu-Su/Ob və Yeni Su/Yenisey çayları hövzələri boyunca Bəyaz Ümman/Şimal Buzlu Okeanı sahillərinədək uzanan geniş, nəhayətsiz və göz işlədikcə üfüqləri yenən Sibir çöllərində əski Türkdilli xalqların kökənli yurdu-ocağı yalnız XVI əsrdən sonra Rusiya dövlətinin işğalından və hərbi-siyasi zəbtindən sonra onlar tərəfindən idarə edilmiş, etnodemoqrafik tərkib Ağ/Bəyaz Türklərin (Hunlar/Xantilər, Minsulular/Mansilər...və başqalarının) sıxışdırılmış, etnoassimlyasiya və daha şimala doğru köçürülmə hesabına kökənli xalqların sayı azalmış, işğalçıların hökmranlığı isə artmışdır. Lakin, o da məlumdur ki, rus işğalçıları Türküstan diyarına və xalqlarına qarşı XVII əsrdən başlayaraq yürütdüyü qəsbkarlıq siyasətinə qarşı dayanıqlı müqaviməti həm də ilk növbədə Yeni Su/Yenisey çayı boyunca Sibir Qırğızları və Abu Su/Ob çayı hövzəsindəki Çöl Türkləri-Qıpçaqlar göstərmişlər.

Geniş Sibir diyarı Türkləri tarixi ədəbiyyatda ümumilikdə “Sibir Qırğızları” adlandırılıb. Bu etnotoonim sırasında Cığatay Türklərinin-Özbək tayfa İttifaqının (Türk-Moğol Uluslarının xələfləri) da xüsusi yeri olmuş və onların şəcərə sülaləsindən olmuş Şeybanilərin dövlət gücünün (siyasi, hərbi, iqtisadi, mədəni, milli-mənəvi...) artımı XIV-XVI əsrlərdə, həm də Sibir xanlığı timsalında tarixi güclü dövlətçilik salnaməsinin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Aral/Ural dağları qurşağından şərqə doğru-Hüzur Ümman/Sakit okean sahillərinədək nəhayətsiz uzanan Türk Diyarı (Qıpçaq Çölləri və Ər Hun/Arqun çayları enliyi boyunca) tarixi-coğrafi məkan baxımından 3 hissəyə ayrılr:

-Qərbi Sibir Ulusu-düzəngahı (sahəsi 3 mln.kv. km);

-Şərqi Sibir Diyarı-yayla hövzəsi (7,2 mln.kv. km);

-Uzaq Doğu/Uzaq Şərq Elləri-hündür dağ qurşaqları (6,9 mln. kv. km);

Orta əsrlərdə Uzaq Şimal ellərinə və xalqlarına ümum -Yuqra adı verilib, ona görə də Muxtar Dairə bəzən bu adla rəsmiləşdirilir, sahəsi 534,1 min kv.km, əhalisi 2 milyon nəfərə yaxındır, paytaxtı Surqut şəhəridir (əski Türk-Hun dillərində “Yuqra”-“uzaq”,“Surqut”-“Sərxan”/”Böyük” mənasını daşıyır).

Qəbi Sibir Ulusu əsasən Qərbi Sibir düzənliyuini (Türk-Ay/Turqay bərzəxindən şimala doğru ovalıq və düzəngah əraziləri, Qərbi Sibir Obaları/Uvalları-enlik boyunca, Abu-Su/Ob və Yeni-Su/Yenisey çayları arasında 900 km məsafədə enlik istiqamətində uzana təpəli tirə, düzənliyi şimal və cənub hissələrə ayırır) əhatə edir. Bu ərazilərin tarixi-coğrafi keçmişi, kökənli Türkdilli xalqlarının etno-milli, mənəvi-mədəni, iqtisadi-ticari.... əlaqələrinin inkiuşafı mərhələlərini, Hun-Uyğur qəbilə-tayfa İttiufaqının dil-soy bağlılığını tədqiq edən əski Hun-Uyğur dilli və əsilli dilçi alim-səyyah, Helsinki Universitetinin professoru M.A.Kastren (1813-1852) Sankt-Peterburq İmperator Elmlər Akademiyasının sifarişi ilə Qərbi Sibir diyarı xalqlarının dil-linvistik fonetikasını, milli-etnoqrafik dəyərlərini...İrtış, Ob, Yenisey...çayları hövzəsi boyunca öyrənmiş və elmi-nəzəri nəticələrini Sankt-Peterburq şəhərində rus alimləri qarşısında məruzə etməklə həmin coğrai məkanların əski Türk torpaqları olduğunu, xalqlarının Ural-Altay Ailəsinə mənsubluğunu rus dövlətinin və elminin paytaxtında sübutlamışdır.

O, ilk dəfə olaraq 1847-ci ildə Minsulular diyarında arxeoloji tədqiqatlarını məhz Rusiya İmperator Elmlər Akademiyasının sifarişi ilə aparmışdır.

Daha sonra, İsveç əsilli rus dilçi alimi, tarixçi, etnoqraf, səyyah Hun-Uyğur dilşünaslığının banisi, Rusiya İmperator EA-nın müxbir üzvü A.M.Şeqren (1794-1855) 1821-1854-cü illərdə aparılmış elmi-arxeoloji tədqiqatların nəticəsi olaraq “İmperator Elmlər Akademiyasının xəbərləri” toplusunda (1855) Şərqi Avropa, Sibir və Şimal Qafqazın Hun-Uyğur əsilli Dil-Ailə birliyinə aid olduğunu bildirmişdir.

Hun/Fin arxeoloqu, Milli və Universitet muzeylərinin yaradıcısı, Helsinki Universitetinin professoru İ.R.Aspelin (1842-1915) Altay-Ural hövzəsinin erkən Tunc dövrü (5-6 min il əvvəl) Təkamül mərhələsinin tarixii, coğrafi, ictimai-iqtisadi və milli-mədəni təməl prisiplərinin elmi-nəzəri qiymətləndirilməsi mövzusunda dissertasiya işini 1876-cı ildə müdafiə etmiş, Çingiz-Törəni –“Çingiz xan sülaləsinin yapdığı məkan”-indiki Tümen şəhərində (Sibir dövlətçiliyinin paytaxtı) olmuş, Şərqi Avropa-Sibir hövzəsinin Hun-Uyğur Ailə-Dil birliyinin filoloji təhlilini vermiş, 1877-1884-cü illərdə “Şimalın Hun/Fin-Uyğur qədimliyi” toplusunun nəşrini həyata keçirmişdir.

1880-ci illərin sonlarında Qərbi və Şərqi Sibir, eləcə də, Sarı Türklərin ərazisində-Moğolstanda aparılan arxeoloji qazıntılar yerli, kökənli xalqların qədim Hun-Uğur soykökünə bağlılığı müəyyən edilmişdir.

Qərbi Sibir diyarının əski Türkdilli xalqlarının kökənli tarixi-coğrafi ərazisi kimi, eləcə də, etnomənşəyinin Altay-Ural ailədil qrupları tərkibində təşəkkül tapdığını, ilk növbədə Hun-Uyğur-Quz-Sak...qəbilə-tayfa İttafına mənsubluğu (Ağ/Bəyaz, Göy və Sarı Türk qövmlərinin şəcərə sırasını təşkil etməklə) rus alimlərinin də əsərlərində və tədqiqatlarında elmi-nəzəri nəzəriiyə səviyyəsində təsdiqini tapmışdır.

Hun/Xanti və Minsu/Mansi xalqlarının tarixi-coğrafi salnaməsinin yazılması və xəritələşdirilməsi, etnogenezisinin elmi-nəzəri tədqiq edilməsi sahəsində görkəmli Hun/Macar alimi Antal Requli (1819-1858) böyük rol oynamışdır. 1846-cı ildə Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin sifarişi ilə Aral/Ural və Qərbi Sibir hövzəsində elmi-etnoqrafik ekspedisiyada olmuş bu alim qədim Hun-Uyğur dillərinə mənsub, o cümlədən, Xantı və Mansi xalqları barədə elmi-nəzəri nəticələrini Rusiya İmperator Coğrafiya Cəmiyyəti qarşısında məruzə etmiş və xəritəsini onlara təqdim etmişdir.

Bu sırada Qızıl Orda dövrünün tədqiqatçısı, akademik A.Y.Yakubovski (1886-01953), rus akademiki, tarixçi-şərqşünas V.V.Bartold (1869-1930) “Türküstan Moğol yürüşləri dövründə”, “Türk etnogenezisi” nəzəriyyəsinin banisi, məşhur alim L.N.Qumilyov (1912-1992) “Qədim Türklər....VI-VIII əsrlərdə), professor V.L.Yeqorov (1938) “Qızıl Ordanın tarixi coğrafiyası, XIII-XV əsrlər”, Moskva Dövlət Universitetinin professoru Q.A.Fyodorov-Davıdov (1931-2000)....əsərlərində Sibir xanlığının ictimai-siyasi dövlət quruluşu, kökənli xalqlarının milli-dini mənəvi prinsipləri, xarici siyasi və iqtisadi əlaqələri, hüquqi-inzibati idarəetmə sistemi...haqqında dəyərli tarixi-coğrafi məlumatlar öz əksini/təsdiqini tapmışdır.

Yuxarıda adları çəkilən alimlər ilk nöbədə Moğol sülalələrinin, Qızıl Orda dövlətinin, Şeybani-Özbək xan şəcərəsinin hakimiyyətini tarixi-arxiv və sənədli faktlarla geniş işıqlandırmışlar.

(Ardı var)

Qismət Yunusoğlu
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi



VİDEO

SON XƏBƏRLƏR

19.07.2025 / 21:37
Prezident: "Azərbaycan ilə Ermənistan arasında etimadın zəmanəti beynəlxalq hüquq normaları olmalıdır"

19.07.2025 / 21:28
"Qarabağ və Şərqi Zəngəzur artıq cənnətin kiçik bir parçasıdır" - Prezident

19.07.2025 / 21:16
Azərbaycan Prezidenti: "Fransa ilə Yeni Kaledoniya arasında baş verən hadisə tarixi presedentdir"

19.07.2025 / 21:15
Azərbaycan Rusiyanı beynəlxalq məhkəməyə verəcək...

19.07.2025 / 21:11
"Azərbaycan ilə Çinin ticarət həcminin artırılmasına dair böyük planları var" - Prezident

19.07.2025 / 21:01
Prezident İlham Əliyev: "Azərbaycan mediasının inkişafı məni çox sevindirir"

19.07.2025 / 20:57
"Biz xarici investorları enerji sektoruna cəlb edirik" - Prezident

19.07.2025 / 20:50
Prezident: "Mən süni intellektdən istifadə etmirəm"

19.07.2025 / 20:39
Prezident İlham Əliyev: "İqlim dəyişmələrinə qarşı mübarizədə Afrika dövlətlərini dəstəkləyirik"

19.07.2025 / 20:32
"Azərbaycan və Ermənistana razılığa gəlməkdə kömək etmək səylərinə görə Prezident Trampa minnətdarıq" - Prezident

19.07.2025 / 20:28
Azərbaycan Prezidenti qəzaya uğrayan AZAL təyyarəsi ilə bağlı sualı cavablandırıb

19.07.2025 / 20:17
Prezident Rusiya ilə Avropa İttifaqı arasında yaranmış təbii qaz böhranına münasibət bildirdi

19.07.2025 / 20:10
Prezident İlham Əliyev Şuşa Forumunda öz siyasətinin təməl prinsiplərini sadaladı

19.07.2025 / 19:59
"Cənubi Qafqaz sabit məkan olacaq" - Prezident İlham Əliyev

19.07.2025 / 19:56
Prezident Ermənistanla sülh müqaviləsinin hansı halda imzalana biləcəyini açıqladı

19.07.2025 / 19:49
Prezident İlham Əliyev III Şuşa Qlobal Media Forumunda iştirak edib - FOTO

19.07.2025 / 19:41
"Bizi tənqid edənlərin xarici borcu ÜDM-in 100 faizi qədərdir və ondan da artıqdır" - Prezident

19.07.2025 / 19:23
"Biz indi beynəlxalq səhnədə daha fəalıq" - Prezident

19.07.2025 / 19:15
Prezident: "İstəyirik ki, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı daha güclü, daha effektiv olsun"

19.07.2025 / 19:12
"Bizim Qələbəmiz göstərir ki, ədalət var, sadəcə, ona nail olmaq lazımdır" - Prezident

19.07.2025 / 19:10
Bakı ilə İrəvanın arasında Paris özünü bu dəfə belə pərdələyir - "göz yaşları"...

19.07.2025 / 19:03
Azərbaycan Prezidenti: "ABŞ-la güclü tərəfdaşlıq münasibətlərinin dəstəkləndiyini görürük"

19.07.2025 / 18:40
"Bu gün Cənub Qaz Dəhlizi maksimal həcmdə fəaliyyət göstərir" - Prezident

19.07.2025 / 18:35
Ərdoğan Trampın “50 gün” hədəsindən Putini xilas etmək istəyir...

19.07.2025 / 18:28
Prezident İlham Əliyev: "Bizim etibarlı tərəfdaş imicimiz var"

19.07.2025 / 18:20
"Ermənistan Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı prosesi bundan sonra da bloklasa, onun tranzit ölkəyə çevrilmək şansı sıfra yaxınlaşır" - Prezident

19.07.2025 / 18:06
AB Azərbaycan qazına möhtac... Rəsmi Brüssel isə bizə pislikdən əl çəkmir…

19.07.2025 / 18:01
Prezident: "Zəngəzur dəhlizinin potensialı ilkin mərhələdə 15 milyon ton yük səviyyəsində qiymətləndirilir"

19.07.2025 / 17:38
Azərbaycanın MDB İqtisadi Şura iclasından imtinasının ardınca maraqlı bəyanat səsləndi...

19.07.2025 / 17:36
"Azərbaycan ekoloji baxımdan çox düzgün mövqe seçmiş ölkədir" - Prezident

19.07.2025 / 17:24
Prezident İlham Əliyev: "Şuşa Media Forumu artıq ənənəvi xarakter alıb"

19.07.2025 / 17:09
Mahmud Kaşqari Fondunun layihəsi əsasında çap olunan kitabların təqdimatı keçirilib - FOTO

19.07.2025 / 16:52
Yunus peyğəmbərdən sonra üçüncü Yunus... Yunus Oğuz - 65

19.07.2025 / 16:37
Bu gün 3-cü Şuşa Qlobal Media Forumu işə başlayır

19.07.2025 / 16:10
"Dünya liderləri Prezident İlham Əliyevdən çox şeyləri öyrənə bilər" - Rusiyalı politoloq

19.07.2025 / 15:33
Ermənilər Ağdamda qəbirlərdən protezləri də oğurlayıblar...

19.07.2025 / 14:16
Azərbaycan-Pakistan mövcud strateji tərəfdaşlıq münasibətləri müzakirə edilib

19.07.2025 / 12:18
Milli Məclisdən Belçika parlamentinə sərt cavab - regionda yeni gərginlik ocağı yaratmağa çalışırlar...

19.07.2025 / 11:45
Prezident İnzibati Xətalar Məcəlləsində dəyişiklik edilməsi haqqında qanunu təsdiqlədi

19.07.2025 / 11:33
Azərbaycanda geodeziya, qravimetriya, topoqrafiya, kartoqrafiya və kadastr işlərində yeni koordinat sistemi tətbiq ediləcək - SƏRƏNCAM

19.07.2025 / 10:12
ŞOK - Özbəkistanda İŞİD-ə məxsus terror qruplaşması aşkar edildi!

19.07.2025 / 10:08
İrəvanda keçmiş deputat hakimiyyətin devrilməsinə çağırışa görə həbs edilib

19.07.2025 / 10:01
"Napoli" Vikter Osimhen üçün "Qalatasaray"a "HƏ" dedi

19.07.2025 / 09:53
Milli Məclis Belçika Nümayəndələr Palatasının qətnaməsinə kəskin etirazını bildirib

19.07.2025 / 09:27
Müəllimlər kimi həkimlər də "yazı-pozu" ilə hədsiz yükləniblər...

19.07.2025 / 08:42
Ət 1 manat da bahalaşdı....

18.07.2025 / 23:20
Bakı Kitab Mərkəzində “Tanımadığımız Konfutsi” adlı gecə keçirildi - FOTO

18.07.2025 / 22:32
İctimai Birlik sədri Aydın Quliyevi yubileyi münasibətilə təbrik etdi

18.07.2025 / 22:18
“65 illik yubileyiniz mübarək olsun, ustad!” - Missiya TV-nin baş redaktorundan Aydın Quliyevə təbrik...

18.07.2025 / 21:51
Prezident İlham Əliyev İraq Prezidentinə başsağlığı verdi

18.07.2025 / 21:50
Ermənistan silahlı qüvvələrinin qalıqları və qeyri-qanuni erməni silahlı dəstələrinin törətdiyi təxribatlar nəticəsində zərər çəkmiş şəxslər məhkəmədə ifadə verdi - FOTO

18.07.2025 / 21:35
Ermənistanı elə Avropanın özü vurmağa hazırlaşır - Makron nə ilə fərqlənir?..

18.07.2025 / 21:23
65 İLLİK ÖMÜR YOLUNA DƏYƏR VERƏN İNSANA! - Milli İstiqlalçıların Aydın Quliyevə yubiley təbriki...

18.07.2025 / 21:20
31 tona yaxın qızıl almışıq - yığım, ya emal üçün?

18.07.2025 / 21:06
İmamoğlunun həbsindən sonra Türkiyənin iç siyasətində mümkün təmayüllər - sabitlik qalacaqmı?..

18.07.2025 / 20:53
Bakıdan Parisə sərt sillə - dünya mediası Azərbaycanın möhtəşəm uğuruna heyrandır...

18.07.2025 / 20:39
Avropa İttifaqı yeni SSRİ olmaq istəyir - Cənubi Qafqazda ilk olaraq Gürcüstanı əzəcək...

18.07.2025 / 20:26
Qonşularla müqayisədə iki rəqəm bizi geridə qoyur...

18.07.2025 / 20:14
Çin-Hindistan-Rusiya ittifaqı? - XİN-in yeni strategiyasında ən ağır maneə...

18.07.2025 / 20:00
Azərbaycanın çay ixracı azalır... Niyə?

18.07.2025 / 19:47
Azərbaycanın zəngin elmi və mədəni irsinin özünəxas ikili mahiyyəti...

18.07.2025 / 19:35
"Erməni kilsəsi İŞİD-dir, molla rejimi ilə bir addımlayır" - təhqirin biri "1 qəpik"…

18.07.2025 / 19:26
Dünya Azərbaycanlılarının Mədəniyyət Mərkəzi Aydın Quliyevi təbrik etdi

18.07.2025 / 19:22
Suriyada Türkiyə-İsrail müharibəsi hər an başlaya bilər...

18.07.2025 / 19:09
Akademik Əhliman Əmiraslanov Aydın Quliyevi yubileyi münasibətilə təbrik etdi

18.07.2025 / 19:04
Müəllimlər müəllimi Sabir Qurbanov - FOTO

18.07.2025 / 19:04
BMT-nin İqtisadi və Sosial şurasına üzvlüklə bağlı təlimlər keçirilir

18.07.2025 / 18:50
İsrailin Suriyanı vurması Azərbaycanın siyasətinə bəzi çətinliklər yaradır...

18.07.2025 / 18:46
Bakıda Türkiyə-Azərbaycan Qardaşlıq Forumu keçirildi

18.07.2025 / 18:31
Azərbaycan Türkmənistanın Transxəzər problemini həll edəcək...

18.07.2025 / 18:17
Dünyanın yaradıcı insanlarının bir qrupu “Azərbaycan” Nəşriyyatına toplaşdı - 150 illik işığın əhatəsi... - FOTO

18.07.2025 / 18:03
Ay Paşinyan, Şanxay təşkilatı hara, Avropa Birliyi hara?..

18.07.2025 / 17:49
İrəvanda “Arsax deyən son dilləri də kəsirlər”...

18.07.2025 / 17:36
İrəvan Moskvanı konyakla məst edə bilmədi, ancaq Kreml İrəvanı konyakla vurdu...

18.07.2025 / 17:23
Prezident İlham Əliyev Təzəbinə və Xanyurdu sakinlərinə - Biz burada əbədi yaşayacağıq, daha heç kim bizi bu yerlərdən çıxara bilməz

18.07.2025 / 17:05
"Suriyada sülhün, təhlükəsizliyin və sabitliyin bərqərar olunması mütləq dərəcədə vacibdir" - Azərbaycan XİN

18.07.2025 / 16:51
Xadimələrə maşınını yudurdan məktəb direktoru işdən çıxarıldı

18.07.2025 / 16:36
Polis Maştağada əməliyyat keçirdi - 881 kq çətənə kolu yetişdirilən istixana aşkarlandı...

18.07.2025 / 15:55
Bakıda 12 min manatlıq oğurluq edən və avtomobil qaçıran şəxslər saxlandı

18.07.2025 / 15:43
Valideyn himayəsindən məhrum uşaqlar üçün yaradıcı və psixoloji inkişaf layihəsi

18.07.2025 / 15:40
Prezident Xocalının Xanyurdu kəndində olub, kəndə köçən bir qrup sakinlə görüşüb - FOTO/YENİLƏNDİ

Azərbaycanın zəngin elmi və mədəni irsinin özünəxas ikili mahiyyəti...

XƏBƏR ARXİVİ

İyul
B.eÇ.aÇC.aCŞB
301234567891011121314151617181920212223242526272829303112345678910