çərşənbə günü, 09 iyul 2025
     

Bəyaz Türklərin diyarı və Sibir özbəklərinin dövlət quruculuğu...

Image

Əski Türkdilli tayfa-qəbilə İttifaqından olan və Avrasiya materikinin Şimal hissəində, Ağ və Qara/Kara dənizləri hövzəsinin kökənli xalqları-Hun-Uyğur-Minsu...soylarının şəcərəsi sayılan, hazırda Rusiya Federasiyasının Hun-Minsu/Xanti-Mansi Muxtar Dairəsi tərkibində (qədim Bəyaz Türklərin torpaqlarında) yaşayan yerli Xalqın Ali Qanunvericilik Məclisinin (Dumasının) üzvü, Azərbaycan Türkü Xalid Böyükağa oğlu Tağızadə 03 iyun 2025-ci il tarixli çıxışında bu Sibir diyarının tarixi-coğrafi mənsubluğu barədə həqiqəti qısa şəkildə səsləndirmiş, Sibir xanlığının Şeybani sülaləsinin adını şəkmiş, keçmiş tarixi rus işğalçılarının törəmələrinə xatırlatmışdır.

Nəticədə tarixi rus irqi-dini ayrı-seçkiliyini təcəsssüm etdirən bu xalqın millitarist damarı daralmış və millət vəkili X.Tağızadəyə qarşı görünməmiş irqçi çıxışlar güclənmiş, rus milli-mənəvi etnik/etik davranış tərzinə uyğun olaraq, nəinki yerli miqyasda (Muxtar Dairə Dumasının sədri B.Xoxryakovun, reqlament və etika komitəsinin sədri L.Mixalkonun...timsalında), həm də ölkə paytaxtı, RF-nın Dövlət Duması səviyyəsində (deputat S.Naumov, İnsan Hüquqları Şurasını üzvü K.Kabanov...başda olmaqla) “od püskürülmüş”dür.

Əslində, hörmətli Xaliq bəy minilliklərlə, əsrlərlə möhürlənmiş və mənsubluğu şübhə doğurmayan Sibir diyarının tarixi salnamə səhifəsinin bir neşə sətrini yadellilərlərə və yaddillilərə xatırlatmışdır...

Aral/Ural dağlarının Şərq hissəsi boyunca, Abu-Su/Ob və Yeni Su/Yenisey çayları hövzələri boyunca Bəyaz Ümman/Şimal Buzlu Okeanı sahillərinədək uzanan geniş, nəhayətsiz və göz işlədikcə üfüqləri yenən Sibir çöllərində əski Türkdilli xalqların kökənli yurdu-ocağı yalnız XVI əsrdən sonra Rusiya dövlətinin işğalından və hərbi-siyasi zəbtindən sonra onlar tərəfindən idarə edilmiş, etnodemoqrafik tərkib Ağ/Bəyaz Türklərin (Hunlar/Xantilər, Minsulular/Mansilər...və başqalarının) sıxışdırılmış, etnoassimlyasiya və daha şimala doğru köçürülmə hesabına kökənli xalqların sayı azalmış, işğalçıların hökmranlığı isə artmışdır. Lakin, o da məlumdur ki, rus işğalçıları Türküstan diyarına və xalqlarına qarşı XVII əsrdən başlayaraq yürütdüyü qəsbkarlıq siyasətinə qarşı dayanıqlı müqaviməti həm də ilk növbədə Yeni Su/Yenisey çayı boyunca Sibir Qırğızları və Abu Su/Ob çayı hövzəsindəki Çöl Türkləri-Qıpçaqlar göstərmişlər.

Geniş Sibir diyarı Türkləri tarixi ədəbiyyatda ümumilikdə “Sibir Qırğızları” adlandırılıb. Bu etnotoonim sırasında Cığatay Türklərinin-Özbək tayfa İttifaqının (Türk-Moğol Uluslarının xələfləri) da xüsusi yeri olmuş və onların şəcərə sülaləsindən olmuş Şeybanilərin dövlət gücünün (siyasi, hərbi, iqtisadi, mədəni, milli-mənəvi...) artımı XIV-XVI əsrlərdə, həm də Sibir xanlığı timsalında tarixi güclü dövlətçilik salnaməsinin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Aral/Ural dağları qurşağından şərqə doğru-Hüzur Ümman/Sakit okean sahillərinədək nəhayətsiz uzanan Türk Diyarı (Qıpçaq Çölləri və Ər Hun/Arqun çayları enliyi boyunca) tarixi-coğrafi məkan baxımından 3 hissəyə ayrılr:

-Qərbi Sibir Ulusu-düzəngahı (sahəsi 3 mln.kv. km);

-Şərqi Sibir Diyarı-yayla hövzəsi (7,2 mln.kv. km);

-Uzaq Doğu/Uzaq Şərq Elləri-hündür dağ qurşaqları (6,9 mln. kv. km);

Orta əsrlərdə Uzaq Şimal ellərinə və xalqlarına ümum -Yuqra adı verilib, ona görə də Muxtar Dairə bəzən bu adla rəsmiləşdirilir, sahəsi 534,1 min kv.km, əhalisi 2 milyon nəfərə yaxındır, paytaxtı Surqut şəhəridir (əski Türk-Hun dillərində “Yuqra”-“uzaq”,“Surqut”-“Sərxan”/”Böyük” mənasını daşıyır).

Qəbi Sibir Ulusu əsasən Qərbi Sibir düzənliyuini (Türk-Ay/Turqay bərzəxindən şimala doğru ovalıq və düzəngah əraziləri, Qərbi Sibir Obaları/Uvalları-enlik boyunca, Abu-Su/Ob və Yeni-Su/Yenisey çayları arasında 900 km məsafədə enlik istiqamətində uzana təpəli tirə, düzənliyi şimal və cənub hissələrə ayırır) əhatə edir. Bu ərazilərin tarixi-coğrafi keçmişi, kökənli Türkdilli xalqlarının etno-milli, mənəvi-mədəni, iqtisadi-ticari.... əlaqələrinin inkiuşafı mərhələlərini, Hun-Uyğur qəbilə-tayfa İttiufaqının dil-soy bağlılığını tədqiq edən əski Hun-Uyğur dilli və əsilli dilçi alim-səyyah, Helsinki Universitetinin professoru M.A.Kastren (1813-1852) Sankt-Peterburq İmperator Elmlər Akademiyasının sifarişi ilə Qərbi Sibir diyarı xalqlarının dil-linvistik fonetikasını, milli-etnoqrafik dəyərlərini...İrtış, Ob, Yenisey...çayları hövzəsi boyunca öyrənmiş və elmi-nəzəri nəticələrini Sankt-Peterburq şəhərində rus alimləri qarşısında məruzə etməklə həmin coğrai məkanların əski Türk torpaqları olduğunu, xalqlarının Ural-Altay Ailəsinə mənsubluğunu rus dövlətinin və elminin paytaxtında sübutlamışdır.

O, ilk dəfə olaraq 1847-ci ildə Minsulular diyarında arxeoloji tədqiqatlarını məhz Rusiya İmperator Elmlər Akademiyasının sifarişi ilə aparmışdır.

Daha sonra, İsveç əsilli rus dilçi alimi, tarixçi, etnoqraf, səyyah Hun-Uyğur dilşünaslığının banisi, Rusiya İmperator EA-nın müxbir üzvü A.M.Şeqren (1794-1855) 1821-1854-cü illərdə aparılmış elmi-arxeoloji tədqiqatların nəticəsi olaraq “İmperator Elmlər Akademiyasının xəbərləri” toplusunda (1855) Şərqi Avropa, Sibir və Şimal Qafqazın Hun-Uyğur əsilli Dil-Ailə birliyinə aid olduğunu bildirmişdir.

Hun/Fin arxeoloqu, Milli və Universitet muzeylərinin yaradıcısı, Helsinki Universitetinin professoru İ.R.Aspelin (1842-1915) Altay-Ural hövzəsinin erkən Tunc dövrü (5-6 min il əvvəl) Təkamül mərhələsinin tarixii, coğrafi, ictimai-iqtisadi və milli-mədəni təməl prisiplərinin elmi-nəzəri qiymətləndirilməsi mövzusunda dissertasiya işini 1876-cı ildə müdafiə etmiş, Çingiz-Törəni –“Çingiz xan sülaləsinin yapdığı məkan”-indiki Tümen şəhərində (Sibir dövlətçiliyinin paytaxtı) olmuş, Şərqi Avropa-Sibir hövzəsinin Hun-Uyğur Ailə-Dil birliyinin filoloji təhlilini vermiş, 1877-1884-cü illərdə “Şimalın Hun/Fin-Uyğur qədimliyi” toplusunun nəşrini həyata keçirmişdir.

1880-ci illərin sonlarında Qərbi və Şərqi Sibir, eləcə də, Sarı Türklərin ərazisində-Moğolstanda aparılan arxeoloji qazıntılar yerli, kökənli xalqların qədim Hun-Uğur soykökünə bağlılığı müəyyən edilmişdir.

Qərbi Sibir diyarının əski Türkdilli xalqlarının kökənli tarixi-coğrafi ərazisi kimi, eləcə də, etnomənşəyinin Altay-Ural ailədil qrupları tərkibində təşəkkül tapdığını, ilk növbədə Hun-Uyğur-Quz-Sak...qəbilə-tayfa İttafına mənsubluğu (Ağ/Bəyaz, Göy və Sarı Türk qövmlərinin şəcərə sırasını təşkil etməklə) rus alimlərinin də əsərlərində və tədqiqatlarında elmi-nəzəri nəzəriiyə səviyyəsində təsdiqini tapmışdır.

Hun/Xanti və Minsu/Mansi xalqlarının tarixi-coğrafi salnaməsinin yazılması və xəritələşdirilməsi, etnogenezisinin elmi-nəzəri tədqiq edilməsi sahəsində görkəmli Hun/Macar alimi Antal Requli (1819-1858) böyük rol oynamışdır. 1846-cı ildə Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin sifarişi ilə Aral/Ural və Qərbi Sibir hövzəsində elmi-etnoqrafik ekspedisiyada olmuş bu alim qədim Hun-Uyğur dillərinə mənsub, o cümlədən, Xantı və Mansi xalqları barədə elmi-nəzəri nəticələrini Rusiya İmperator Coğrafiya Cəmiyyəti qarşısında məruzə etmiş və xəritəsini onlara təqdim etmişdir.

Bu sırada Qızıl Orda dövrünün tədqiqatçısı, akademik A.Y.Yakubovski (1886-01953), rus akademiki, tarixçi-şərqşünas V.V.Bartold (1869-1930) “Türküstan Moğol yürüşləri dövründə”, “Türk etnogenezisi” nəzəriyyəsinin banisi, məşhur alim L.N.Qumilyov (1912-1992) “Qədim Türklər....VI-VIII əsrlərdə), professor V.L.Yeqorov (1938) “Qızıl Ordanın tarixi coğrafiyası, XIII-XV əsrlər”, Moskva Dövlət Universitetinin professoru Q.A.Fyodorov-Davıdov (1931-2000)....əsərlərində Sibir xanlığının ictimai-siyasi dövlət quruluşu, kökənli xalqlarının milli-dini mənəvi prinsipləri, xarici siyasi və iqtisadi əlaqələri, hüquqi-inzibati idarəetmə sistemi...haqqında dəyərli tarixi-coğrafi məlumatlar öz əksini/təsdiqini tapmışdır.

Yuxarıda adları çəkilən alimlər ilk nöbədə Moğol sülalələrinin, Qızıl Orda dövlətinin, Şeybani-Özbək xan şəcərəsinin hakimiyyətini tarixi-arxiv və sənədli faktlarla geniş işıqlandırmışlar.

(Ardı var)

Qismət Yunusoğlu
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi




DİGƏR XƏBƏRLƏR

VİDEO

Dünyada xaos böyüyür, Azərbaycana təhlükə də artır... - VİDEO

Tramp İranla müharibədən niyə qorxur... - VİDEO

Aydın Quliyev Putinin köməkçisinin cavabını sərrast verdi... - VİDEO

3 bank Maliyyə Nazirliyinin 500 milyon manatını 7,5 faiz əlavəsilə necə qaytaracaq?..

Erməni iranşünas Pezeşkiana şər atdı - İran susdu...

“Medianın inkişafında Ümummilli Lider Heydər Əliyevin rolu” mövzusunda konfrans keçirilib - FOTO/YENİLƏNDİ

SON XƏBƏRLƏR

09.07.2025 / 13:45
Prezident İlham Əliyevin Şeyx Məhəmməd bin Zayed Al Nəhyan ilə görüşü olacaq

09.07.2025 / 13:11
Türkiyənin turizm mərkəzi : “Akdeniz’in İncisi” Mersin...

09.07.2025 / 12:46
Duyğulara sənətlə toxunuş”: Gəncədə kimsəsiz uşaqlara art-terapiya dəstəyi

09.07.2025 / 12:43
Tramp Putinə “kiçik bir sürpriz” hazırlayır – çox məyus oldum...

09.07.2025 / 12:17
Sabah Əbu-Dabidə Prezident Əliyevlə Paşinyan arasında görüş keçiriləcək...

09.07.2025 / 12:09
Azərbaycan ECO-da birləşdirici regional güc mərkəzinə çevrilir

09.07.2025 / 12:00
"PKK mövcudluğunu bitirib" - Abdullah Öcalan çağırış etdi!

09.07.2025 / 11:35
Hakan Fidan və Yaşar Gülər Pakistanda - bu mühüm məsələlər müzakirə olunacaq

09.07.2025 / 11:28
Ermənistanda poliqonda partlayış olub - TƏCİLİ

09.07.2025 / 11:25
Baş nazir idi, indi bankda məsləhətçi işləyəcək...

09.07.2025 / 11:20
Gənclər üçün “Ekoloji Texnologiyalar və Sosial Sahibkarlıq” düşərgəsi keçiriləcək

09.07.2025 / 11:12
Şəmkirdə "KİA" aşıb, ölən və xəsarət alanlar var

09.07.2025 / 11:05
Yol polisi skuter, moped və velosiped sürücülərinə çağırış etdi

09.07.2025 / 11:02
Diplomatik xidmət orqanlarının rəhbərləri Xankəndiyə gediblər

09.07.2025 / 10:38
BAMF-ın baş ofisində növbəti təlim keçirilib

09.07.2025 / 10:34
Axtarışda olan 90 nəfər saxlanılıb - polisdən AÇIQLAMA

09.07.2025 / 10:22
Dünya bazarında neftimiz bahalaşdı - 75 dolları ötüb...

09.07.2025 / 10:18
İsrail Suriyada 11-ci hərbi bazasını qurub

09.07.2025 / 10:12
Qarabağa getmək istəyənlər, bu xəbəri mütləq oxuyun!

09.07.2025 / 10:08
28 azərbaycanlı Almaniyadan geri qəbul edildi - Dövlət Xidməti

09.07.2025 / 10:04
Yevlaxda itkin düşən kişinin meyiti kanaldan tapıldı

09.07.2025 / 10:01
Türkiyənin ilk iqlim qanunu təsdiqləndi

09.07.2025 / 09:38
"Peşə bayramınız mübarək!" - Ceyhun Bayramovdan təbrik mesajı

09.07.2025 / 09:28
Tramp ticarət tariflərinin qüvvəyə minməsini yenə təxirə saldı

09.07.2025 / 09:18
Ağdam-Füzuli yolunda "Ford" aşıb, 20 nəfər xəsarət alıb

09.07.2025 / 09:13
Bu gün Naxçıvan şəhərinin bəzi əraziləri susuz qalacaq

09.07.2025 / 09:11
Naxçıvan diyarı xalçaçılıq məktəbinin tarixi səhifələri...

09.07.2025 / 09:05
Berlin məhəkəməsi Almaniya hökümətini şoka saldı - 13 nəfərlik əfqan ailəyə viza veriləcək!

09.07.2025 / 09:01
Çempionlar Liqasında yeni mövsümə start verildi - NƏTİCƏLƏR

09.07.2025 / 08:35
Borcu qaytara bilməsən, dövlət sənin borcunu bağlayacaq - yeni qanun...

08.07.2025 / 23:15
Fransada Azərbaycan səfirliyinə hücum etmiş radikal ermənilərin cəzası daha da ağırlaşdırıldı

08.07.2025 / 22:34
"ABŞ Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh sazişinin tezliklə əldə olunacağına ümid edir" – Rubio

08.07.2025 / 21:15
Fransızlar Makronu vaxtından qabaq yola salmağa hazırlaşır...

08.07.2025 / 20:59
Ermənistan öz ərazisini hansı dövlətlərin sui-istifadəsinə verə bilər?..

08.07.2025 / 20:44
Ukrayna kəşfiyyatı Ermənistanı çətinə saldı - ölkə özünü Azərbaycanın qarşısında təmizə çıxarmağa çalışır...

08.07.2025 / 20:30
ABŞ Zəngəzur dəhlizini nəzarətə götürür - Rusiya ilə geosiyasi mübarizənin nəticəsi...

08.07.2025 / 20:15
Trampın cavab məktubu Gürcüstanla gərginliyi artırdı - Azərbaycana ehtiyac daha da artdı...

08.07.2025 / 20:01
Paşinyan kilsəyə özü rəhbərlik edəcək, iddia açıq deyildi - katolikos əks blok yaradır...

08.07.2025 / 19:46
Rusiya Azərbaycana sanksiyalar hazırlayır? - Aranı gərginləşdirmək istəyənlərin yeni cəhdləri...

08.07.2025 / 19:32
“İsrailin növbəti hədəfi Türkiyə” - ABŞ-dan mesajın ünvanı...

08.07.2025 / 19:17
Xankəndinin tarixində ilk hadisə - heç sovet dövründə də bu yox idi...

08.07.2025 / 19:10
Vardanyanın məhkəməsində zərərçəkmiş şəxslər və hüquqi varislər ifadə verdi - FOTO

08.07.2025 / 19:03
BRICS Rusiyanın tərəfində Ukrayna müharibəsinə rəsmən qoşuldu...

08.07.2025 / 18:48
Belə müsabiqələr uşaq və gənclərə təsir edir...

08.07.2025 / 18:44
Əli Əsədov Pakistan Milli Assambleyasının sədri ilə görüşdü

08.07.2025 / 18:35
Şəmkir, Göygöl və Gəncədə abadlıq nümunəsi: Regionların siması yenilənir

08.07.2025 / 18:23
3 bank Maliyyə Nazirliyinin 500 milyon manatını 7,5 faiz əlavəsilə necə qaytaracaq?..

08.07.2025 / 18:10
Azərbaycan kişilərində psixi pozğunluq qadınlardan 3 dəfə çoxdur...

08.07.2025 / 17:57
Erməni iranşünas Pezeşkiana şər atdı - İran susdu...

08.07.2025 / 17:44
Manat kreditləri niyə bu qədər bahalaşır?..

08.07.2025 / 17:34
CHP liderinin toxunulmazlığı ləğv edilə bilər - Türkiyə parlamentinə vəsatət təqdim edildi...

08.07.2025 / 17:15
Qonşu ölkələrdən İrana hücumda istifadə olunmayıb – Pezeşkian İranın Ermənistandakı səfirinin yalanını ifşa etdi

08.07.2025 / 16:56
Azərbaycan və İordaniya arasında fəlakət və böhranların idarə edilməsi sahəsində əməkdaşlıq haqqında Saziş təsdiqləndi

08.07.2025 / 16:56
İldırım Vəliyevə III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri ali xüsusi rütbəsi verildi

08.07.2025 / 16:54
Diplomatik xidmət orqanlarının bir qrup əməkdaşına diplomatik rütbələr verildi

08.07.2025 / 16:53
Prezident İlham Əliyev Trampa başsağlığı verdi

08.07.2025 / 16:51
Türkiyənin Antalyada tarixi sualtı kəşfi - eramızdan əvvəl Yunan-Helenistik dövrünün sonları və...

08.07.2025 / 16:26
Tramp Ukrayna siyasətini dəyişir - ABŞ Kiyevə daha çox silah verəcək…

08.07.2025 / 16:07
Xəzər polisi əməliyyat keçirdi - qadın narkotacirin evindən 10 kq narkotik çıxdı...

08.07.2025 / 15:43
“Medianın inkişafında Ümummilli Lider Heydər Əliyevin rolu” mövzusunda konfrans keçirilib - FOTO/YENİLƏNDİ

08.07.2025 / 15:31
Yol polisi motosiklet sürücülərinin qayda pozuntularına qarşı nəzarəti gücləndirdi

08.07.2025 / 15:30
Ekranda nə var, cəmiyyətdə də o var

08.07.2025 / 15:16
"İrandan nüvə müzakirələrinə qayıtmağı tələb etməyin heç bir mənası yoxdur" – İranlı parlamentaridən ABŞ-a mesaj...

08.07.2025 / 15:03
Mixail Qusman Prezident İlham Əliyevin medianın inkişafındakı rolu ilə bağlı konfransın keçirilməsini təklif etdi

08.07.2025 / 14:22
Xarici media filiallarının Media Reyestrinə daxil edilməsi prosedurları sadələşdirilir

08.07.2025 / 14:08
"Yolumuz Qarabağa” portalından əldə olunan icazənin müddəti 5 günədək artırıldı

08.07.2025 / 13:55
Xaricdən ofis və mənzillərdə videomüşahidə kameralarına müdaxilənin qarşısı alındı - DTX-dən növbəti əməliyyat...

08.07.2025 / 13:23
"Ümummilli Lider Heydər Əliyevin mediaya münasibəti bir nümunədir" - Natiq Məmmədli

08.07.2025 / 13:12
С. Маркедонов, вместо сказок, научитесь смотреть на Россию со стороны! - ПРЯМАЯ ТРАНСЛЯЦИЯ

08.07.2025 / 12:58
Cəbrayılda narkotik əməliyyatı - İki kiloqam marixuana və tiryək aşkarlandı

08.07.2025 / 12:46
Qanuna dəyişiklik edildi - polis əməkdaşlarının sosial müdafiəsi gücləndirilir

08.07.2025 / 12:34
"Azərbaycanda demokratik mətbuatın sürətli inkişafının təmin edilməsi Ümummilli Liderin adı ilə birbaşa bağlıdır" - Əhməd İsmayılov

08.07.2025 / 12:18
"Yaranmış vəziyyətdən siyasi xal qazanmağa çalışanlar var" - rusiyalı deputat

08.07.2025 / 12:11
"Azərbaycanın lider mövqeyinin güclənməsi medianın gündəmini də zənginləşdirir"

08.07.2025 / 12:05
ABŞ-da təyyarə qəzası olub - 4 nəfər həlak olub

08.07.2025 / 12:00
Dağıstanda 100-dən çox şəxs sudan zəhərlənib

08.07.2025 / 11:40
Tanınmış iş adamının oğlu faciəvi şəkildə ölüb

08.07.2025 / 11:21
Türkiyədən Fransaya ETİRAZ - ölkədaxili hüququmuza hörmətlə yanaş"

08.07.2025 / 11:15
Milli Məclis iclas keçirir - 15 məsələ müzakirə olunur

08.07.2025 / 11:05
Zəngilanda 1 tona yaxın çətənə bitkisi məhv edilib - polis açıqlama yaydı

08.07.2025 / 11:04
Rusiya Azərbaycandan qisas almağa hazırlaşır. Amma nəyin? - CANLI

Belə müsabiqələr uşaq və gənclərə təsir edir...

XƏBƏR ARXİVİ