Ta­rix­də iz bu­ra­xan­lar: I Da­ra

Əhə­mə­ni­lər im­pe­ri­ya­sı­nın qüd­rət­li hökm­da­rı I Da­ra e.ə.550-ci il­də pad­şah sü­la­lə­si­nə ya­xın olan Gəş­tas­pın ai­lə­sin­də ana­dan olub. Gəş­tasp Bö­yük Ki­rin ya­xın­la­rın­dan he­sab olu­nur­du. II Kir mas­sa­get­lər üzə­ri­nə yü­rüş edər­kən yu­xu­sun­da Da­ra­nı çi­yin­lə­rin­də nə­həng qa­nad­la­rı ol­du­ğu şə­kil­də gö­rüb. Qa­nad­la­rın bi­ri Asi­ya, di­gə­ri isə Av­ro­pa üzə­ri­nə köl­gə sa­lır­dı.

O vaxt Da­ra çox gənc idi və yü­rüş­də iş­ti­rak et­mir­di. II Kir Gəş­tas­pı ya­nı­na də­vət edə­rək bil­di­rir ki, onun oğ­lu ha­ki­miy­yə­ti ələ ke­çir­mək is­tə­yir. O isə ca­va­bın­da de­yir ki, oğ­lu be­lə bir ad­dım atar­sa, onu öz əli ilə məhv edər. Fə­qət II Kir mas­sa­get­lər­lə dö­yüş­də öl­dü­rü­lür və ha­ki­miy­yə­tə oğ­lu Kam­bis ke­çir. Kam­bis Ki­rin yu­xu­su ba­rə­də heç nə bil­mir­di və Da­ra eti­mad gös­tə­rə­rək onu özü­nün şəx­si mü­ha­fi­zə­çi­si et­di. Mə­lum­dur ki, Kam­bis Mi­si­rə yü­rü­şə çı­xar­kən öz adam­la­rı­na ki­çik qar­da­şı Bar­di­ni ara­dan gö­tür­mək tap­şı­rı­ğı ver­miş­di. Hö­ku­mət yo­la dü­şən­dən bir qə­dər son­ra Bar­di yo­xa çı­xır. Fə­qət onun ne­cə öl­dü­rül­dü­yün­dən heç ki­min xə­bə­ri ol­mur. Bun­dan is­ti­fa­də edən mi­di­ya­lı ka­hin Qau­ma­ta ha­ki­miy­yə­ti ələ ke­çi­rir və özü­nü Bar­di elan edir. Bu­nu giz­li sax­la­maq üçün o, sa­ray­da­kı ota­ğın­dan çıx­mır və öl­kə­ni öz qar­da­şı va­si­tə­si­lə ida­rə edir. Qı­zı­nı Bar­di­yə ərə ve­rən Otan Qob­ri ad­lı fars əya­nı kü­rə­kə­ni­nin üzə çıx­ma­ma­sın­dan şüb­hə­lə­nə­rək qı­zı­na bu­nu ay­dın­laş­dır­ma­ğı tap­şı­rır. Qı­zı ata­sı­nın tap­şı­rı­ğı­nı ye­ri­nə ye­ti­rir. Hökm­da­rın heç də Bar­di yox, Qau­ma­ta ol­du­ğu­nu bi­lən Otan Qob­ri sa­ra­yın 7 nə­fər ən nü­fuz­lu əya­nı­nı bir ye­rə top­la­yır və mə­sə­lə­dən on­la­rı xə­bər­dar edir. On­lar ya­lan­çı hökm­da­rı öl­dür­mək qə­ra­rı­na gə­lir­lər.

Bu vaxt Da­ra da qəsd­çi­lə­rin ara­sın­da idi. Da­ra tək­lif edir ki, nə qə­dər ki, Qau­ma­ta bu iş­dən xə­bər tut­ma­yıb, müt­ləq bu ge­cə giz­lən­di­yi ota­ğa ge­dib onu öl­dür­mək la­zım­dır. Ey­ni za­man­da Da­ra tə­ləb edir ki, qəsd pla­nı­nın giz­li qal­ma­sı üçün heç kim ge­cə­yə qə­dər top­lan­dıq­la­rı otaq­dan kə­na­ra çıx­ma­ma­lı­dır. Ge­cə isə ha­mı bir­lik­də şah sa­ra­yı­na yol­lan­ma­lı­dır.

Ke­şik­çi­lər bu əyan­la­rı yax­şı ta­nı­dıq­la­rın­dan, on­la­rın sa­ra­ya da­xil ol­ma­la­rı­na ma­ne ol­mur­lar. On­la­rı gö­rən ki­mi qar­daş­lar ba­şa dü­şür ki, sir­rin üs­tü açı­lıb. Qau­ma­ta xən­cə­ri­ni gö­tü­rə­rək qaç­maq üçün cəld o bi­ri ota­ğa ke­çir. Ma­qın qar­da­şı isə qa­pı­nın ağ­zı­nı kəs­mə­yə cəhd gös­tə­rir. Da­ra və Otan Qob­ri Qau­ma­ta­nın qaç­dı­ğı ota­ğa da­xil olur. Otaq qa­ran­lıq idi. Qob­ri Qau­ma­ta ilə əl­bə­ya­xa olur. Ka­hi­nin ona güc gəl­di­yi­ni gö­rə­rək Da­ra­nı kö­mə­yə ça­ğı­rır və qı­lınc­la zər­bə en­dir­mə­yi tə­ləb edir. "Qor­xu­ram sə­ni öl­dü­rəm", - de­yə Da­ra ca­vab ve­rir. Otan Qob­ri: "İki­mi­zi də vur" - de­yə qış­qı­rır. Da­ra qa­ran­lıq­da qı­lın­cı en­di­rir. Tə­sa­dü­fən qı­lınc Qau­ma­ta­nı tu­tur və o, al­dı­ğı ya­ra­dan ölür.

Sui-qəsd­çi­lər əyan­la­rı sa­ra­ya top­la­ya­raq baş ve­rən­lər haq­qın­da on­la­rı mə­lu­mat­lan­dı­rır­lar. Kam­bi­sin ki­şi nəs­li kə­sil­di­yi üçün hökm­dar tax­tı­na oturt­ma­ğa heç kim qal­ma­mış­dı. Odur ki, sa­ray əyan­la­rın­dan bi­ri tək­lif edir ki, Yu­na­nıs­tan­da ol­du­ğu ki­mi, İran­da da Ağ­saq­qal­lar şu­ra­sı ya­rat­sın­lar. Fə­qət Da­ra bu­na eti­raz edir: "Xalq ha­ki­miy­yə­ti yu­nan­lar üçün yax­şı­dır. Biz isə yu­nan de­yil, far­sıq. Pad­şa­hı­mız ol­ma­yan­da mi­di­ya­lı­la­ra ta­be idik. Son­ra bi­zim Kir hökm­dar ol­du və fars­la­ra azad­lıq bəxş et­di. Baş­qa xal­qın adə­ti­ni gö­tü­rüb özü­mü­zün­kün­dən im­ti­na et­mək bi­zə ya­raş­maz".

Ha­mı bu fi­kir­lə ra­zı­la­şır. On­lar qəsd iş­ti­rak­çı­la­rın­dan bir nə­fə­ri pad­şah seç­mək ba­rə­də ra­zı­lı­ğa gə­lir. Sö­zü bir ye­rə qo­yur­lar ki, sə­hər ha­mı­sı at­la­nıb şə­hər dar­va­za­sın­dan çıx­sın. Şə­hər­dən çı­xan­dan son­ra ki­min bi­rin­ci ola­raq atı kiş­nə­sə, o da pad­şah ol­sun.

Da­ra­nın meh­tər­lə­rin­dən bi­ri çox ağıl­lı idi. O, öz ağa­sı­na kö­mək gös­tər­mək qə­ra­rı­na gə­lir. Da­ra­nın il­xı­sın­da­kı at­lar­dan bi­ri­nin ye­ni­cə ba­la­sı ol­muş­du. Meh­tər ge­cə ikən bu day­ça­nı gö­tü­rüb şə­hər dar­va­za­sın­dan kə­na­ra çı­xa­rır və ya­xın bir yer­də giz­lə­dir. Sə­hər yed­di fars əya­nı at­la­rı mi­nə­rək şə­hə­ri tərk edir. Az son­ra Da­ra­nın min­di­yi at ba­la­sı­nın iyi­ni ala­raq kiş­nə­yir. Di­gər əyan­lar at­dan dü­şə­rək ona baş əyir. Be­lə­lik­lə, Da­ra bu hiy­lə va­si­tə­si­lə Əhə­mə­ni hökm­da­rı (e.ə. 522-486) olur.

Kam­bi­sin ölü­mün­dən son­ra ta­be edil­miş xalq­lar azad­lıq əl­də et­miş­di­lər. I Da­ra­nın ilk işi bu xalq­la­rı ye­ni­dən Əhə­mə­ni im­pe­ri­ya­sı­na ta­be et­mək ol­du. Bu məq­səd­lə o, güc­lü or­du ya­ra­dır. I Da­ra Ba­bi­li, Mi­di­ya­nı, Fi­ni­ki­ya­nı, Mi­si­ri, hət­ta Hin­dis­ta­nın bir his­sə­si­ni ta­be edə­rək bu əra­zi­lə­ri ye­ni­dən Əhə­mə­ni im­pe­ri­ya­sı­nın tər­ki­bi­nə qa­tır. Son­ra Ara­lıq də­ni­zi­nin Ki­çik Asi­ya sa­hil­lə­rin­də­ki yu­nan şə­hər-döv­lət­lə­ri­ni ta­be edir. Ar­tıq Əhə­mə­ni­lər im­pe­ri­ya­sı­nın sər­həd­lə­ri Hin­dis­tan­dan Af­ri­ka səh­ra­la­rı­na və Ara­lıq də­ni­zi­nin Av­ro­pa sa­hil­lə­ri­nə qə­dər uza­nır­dı.

Be­lə bir nə­həng əra­zi­li im­pe­ri­ya­nı ida­rə et­mək elə də asan de­yil­di. Ən sü­rət­li qa­sid­lər be­lə öl­kə­nin mər­kə­zin­dən xə­bə­ri hər han­sı bir uc­qar əra­zi­yə yal­nız ya­rım il müd­də­ti­nə çat­dı­rır­dı. Ona gö­rə də I Da­ra in­zi­ba­ti is­la­hat ke­çi­rir və döv­lə­ti ay­rı-ay­rı in­zi­ba­ti va­hid­lə­rə - sat­rap­lıq­la­ra bö­lür. Sat­rap­lı­ğı ida­rə et­mək üçün ora­ya ha­kim­lər - sat­rap­lar tə­yin edir.

I Da­ra­nın gös­tə­ri­şi­lə sat­rap­lıq­lar­la im­pe­ri­ya­nın ye­ni pay­tax­tı Su­zu bir­ləş­di­rən ra­hat yol­lar in­şa olu­nur. Bu yol­lar ara­sın­da bir-bi­rin­dən çox da uzaq­da ol­ma­yan ra­bi­tə da­ya­na­caq­la­rı sa­lı­nır və on­lar at­lar­la təc­hiz olu­nur. Qa­sid­lər bu da­ya­na­caq­lar­da qı­sa müd­dət­də da­ya­nır, at­la­rı də­yi­şə­rək sü­rət­lə ça­pır, be­lə­lik­lə hökm­dar fər­man­la­rı­nı im­pe­ri­ya­nın pay­tax­tın­dan o döv­rə gö­rə ən qı­sa za­man­da sat­rap­la­ra çat­dı­rır­dı­lar.

I Da­ra öl­kə da­xi­lin­də iş­lə­ri ni­za­ma sal­dıq­dan son­ra Qa­ra də­ni­zin şi­mal sa­hil­lə­rin­də­ki uc­suz-bu­caq­sız çöl­lər­də ya­şa­yan is­kit­lər üzə­ri­nə yü­rü­şə ha­zır­la­şır. İs­kit­lər öl­kə­si­nə yol Du­nay ça­yın­dan ke­çir­di. I Da­ra­nın əm­ri­lə ta­be edi­lən yu­nan şə­hər­lə­rin­dən gə­ti­ri­lən us­ta­lar Du­nay üzə­rin­dən kör­pü sa­lır­lar. Da­ra­nın müx­tə­lif xalq­la­rın nü­ma­yən­də­lə­rin­dən iba­rət or­du­su­na kör­pü­dən keç­mək üçün bir ne­çə gün vaxt sərf olu­nur. Əhə­mə­ni hökm­da­rı kör­pü­nün ya­nın­da yu­nan muzd­lu­la­rın­dan iba­rət ki­çik bir mü­ha­fi­zə dəs­tə­si sax­la­yıb onun baş­çı­sı­na alt­mış yer­dən dü­yün vu­rul­muş bir kən­dir ve­rə­rək de­yir: "Gün­də bir dü­yün açar­san. Alt­mı­şın­cı dü­yü­nü aça­na ki­mi mən qa­yıt­ma­sam, de­mə­li qa­lib gəl­mi­şəm və İra­na Qaf­qaz tə­rəf­dən qa­yı­dı­ram. On­da kör­pü­nü da­ğı­dıb sən də öz dəs­tən­lə ge­ri qa­yı­dar­san".

Fars or­du­su kör­pü­nü keç­di­yi ilk gün­dən is­kit at­lı dəs­tə­lə­ri­nin həm­lə­lə­ri ilə üz­ləş­di. On­lar ox mə­sa­fə­si­nə ya­xın­la­şır, fars­la­rı ox atə­şi­nə tu­tur, bir an­da çöl­lük­də göz­dən itir­di­lər. Fars əs­gər­lə­ri­nin oxu bu mə­sa­fə­yə çat­mır­dı. Be­lə­lik­lə, gün­lər bir-bi­ri­ni əvəz edir, fars­lar heç vaxt is­kit­lə­ri həl­le­di­ci dö­yüş­lə­rə cəlb edə bil­mir­di­lər. Nə­ha­yət, tən­gə gə­lən I Da­ra öz el­çi­si­ni is­kit­lə­rin ya­nı­na gön­də­rir.

El­çi is­kit baş­çı­sı İdan­ti­ru­si­ya­ya de­yir: "Nə üçün siz biz­dən qa­çır­sı­nız? Özü­nü­zü güc­lü he­sab edir­si­niz­sə, bi­zim­lə açıq dö­yü­şə gi­rin. Yox, qor­xur­su­nuz­sa, təs­lim olun. Da­ra­ya bir ovuc tor­paq, bir qab su gön­də­rib ita­ət et­di­yi­ni­zi bil­di­rin." İdan­ti­ru­si­ya isə ca­va­bın­da be­lə de­yib: "Biz heç bir ye­rə qaç­mı­rıq, köç edi­rik. Biz kö­çə­ri xal­qıq, bu­ra da bi­zim çöl­lər­dir. Lap qə­dim­dən bu çöl­lər­də köç et­mək bi­zim adə­ti­miz­dir." El­çi "Yax­şı, mən Da­ra­ya nə çat­dı­rım?"- de­yə sor­duq­da, İdan­ti­ru­si­ya: "Ona bi­zim hə­diy­yə­mi­zi çat­dır," - de­yə­rək is­kit baş­çı­sı el­çi­yə bir zən­bil ve­rir.

Əhə­mə­ni dü­şər­gə­si­nə qa­yı­dan el­çi zən­bi­li Da­ra­ya təq­dim edir. O, zən­bi­lin ağ­zı­nı açan ki­mi onun için­dən bir quş qa­nad ça­lıb uçur, son­ra bir si­çan qa­çır, onun da­lın­ca da bir qur­ba­ğa tul­la­nır. Zən­bi­lin di­bin­də isə bü­rünc uc­luq­lu beş ox qa­lır. Da­ra se­vin­cək de­yib: "Nə­ha­yət, on­lar mə­nə təs­lim ol­du­lar. Quş ha­va­da uçur, si­çan yer­də gə­zir, qur­ba­ğa da su­da olur. De­mə­li, on­lar bu çöl­lə­rin ha­va­sı­nı da, tor­pa­ğı­nı da, su­yu­nu da mə­nə təs­lim edir­lər. Öz­lə­ri isə si­lah­la­rı­nı, ox­la­rı­nı ye­rə qo­yur­lar."

İs­kit adət-ənə­nə­lə­ri­ni yax­şı bi­lən əyan­lar­dan bi­ri eti­raz edə­rək be­lə de­yir: "Pad­şah sağ ol­sun, əs­lin­də bu hə­diy­yə­lə­rin mə­na­sı be­lə­dir: quş olub ha­va­ya qalx­sa­nız da, si­çan olub ye­rə gir­sə­niz də, qur­ba­ğa ki­mi su­da giz­lən­sə­niz də, bi­zim ox­lar­dan ya­xa­nı­zı qur­ta­ra bil­mə­yə­cək­si­niz".

Ha­di­sə­lə­rin son­ra­kı ge­di­şi əya­nın de­dik­lə­ri­nin doğ­ru ol­du­ğu­nu sü­but edir. Da­ra əmin olur ki, is­kit­lə­rin təs­lim ol­maq fik­ri yox­dur. O, mü­şa­vi­rə ça­ğı­ra­raq de­yir: "İs­kit­lər azad­lı­ğı qı­zıl­dan üs­tün tu­tur­lar. On­la­ra bə­zək­li par­ça və qiy­mət­li qab­lar la­zım de­yil. On­la­rı Mi­sir ka­hin­lə­ri, fi­ni­ki­ya­lı və ba­bil­li ta­cir­lər ki­mi daş-qaş­la ta­mah­lan­dır­maq ol­maz. Biz on­la­ra qa­lib gə­lə bil­mə­yə­cə­yik, ona gö­rə də ge­ri qa­yıt­maq la­zım­dır".

İs­kit­lər ge­ri çə­ki­lən düş­mə­nə dinc­lik ver­mir, hər gün on­la­rın dəs­tə­lə­ri üzə­ri­nə ox yağ­dı­rır­lar. Ar­tıq yü­rü­şün baş­lan­ma­sı­nın alt­mı­şın­cı gü­nü ta­mam olur. Ke­şik­çi dəs­tə­nin ko­man­di­ri so­nun­cu, alt­mı­şın­cı dü­yü­nü açır. Da­ha ip­də dü­yün qal­ma­mış­dı. Yu­nan muzd­lu­la­rı is­kit­lər tə­rəf­dən kör­pü­nün da­ğı­dıl­ma­sı­na baş­la­yır. Ge­cə­ya­rı­sı fars or­du­su gə­lib sa­hi­lə ça­tır. Kör­pü­nün da­ğıl­dı­ğı­nı gö­rən Da­ra­nın əh­va­lı po­zu­lur. Onun or­du­sun­da olan bir mi­sir­li yük­sək səs­lə qış­qı­rıb ke­şik­çi­lə­ri səs­lə­yir. Baş­çı bu sə­si eşi­dir və qa­yıq­lar­la üzüb gə­lən ke­şik­çi dəs­tə­lə­ri tez­lik­lə kör­pü­nün da­ğıl­mış his­sə­si­ni bər­pa edir. Fə­qət baş ve­rən İs­kit sə­fə­ri fars or­du­su­nun ilk məğ­lu­biy­yə­ti olur. Əhə­mə­ni or­du­su­nun məğ­lu­be­dil­məz­li­yi haq­qın­da fi­kir­lər if­la­sa uğ­ra­yır.

Bir müd­dət keç­dik­dən son­ra I Da­ra Yu­na­nıs­ta­nı iş­ğal et­mək qə­ra­rı­na gə­lir. Şah­lar şa­hı yu­nan şə­hər­lə­ri­nə el­çi­lər gön­də­rə­rək "tor­paq və su" ver­mə­yi, onun bü­tün əmr­lə­ri­nə ta­be ol­ma­ğı tə­ləb edir. Yu­nan­lar isə Spar­ta­da fars el­çi­si­ni qu­yu­ya sa­la­raq de­yir­lər: "Nə qə­dər is­tə­yir­sən, tor­paq və su gö­tür." Afi­na­da isə I Da­ra­nın el­çi­si­ni edam edir­lər. Bu xə­bə­ri eşi­dən I Da­ra­nın qə­zə­bi co­şur. O, 100 min­lik or­du top­la­yır və iki məş­hur sər­kər­də­si­nin rəh­bər­li­yi al­tın­da Yu­na­nıs­ta­na gön­də­rir. Afi­na­nın 42 ki­lo­metr­li­yin­də yer­lə­şən Ma­ra­fon dü­zün­də qan­lı dö­yüş baş ve­rir. Yu­nan or­du­su, say­ca az ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, fars­la­rın üs­tün qüv­və­lə­ri­ni sar­sı­dı­cı məğ­lu­biy­yə­tə uğ­ra­dır.

Bi­rin­ci yü­rüş­dən son­ra da I Da­ra Yu­na­nıs­ta­nı iş­ğal et­mək plan­la­rın­dan əl çək­mir. O, ye­ni­dən güc­lü or­du top­la­sa da, Mi­sir­də baş ve­rən üs­yan bu sə­fə­rə ma­ne olur. I Da­ra yu­nan­lar ba­rə­də öz iş­ğal­çı­lıq plan­la­rı­nı ye­ri­nə ye­tir­mə­dən e.ə.486-cı il­də və­fat edib. Onu Per­se­pol ya­xın­lı­ğın­da­kı məq­bə­rə­də dəfn edib­lər.

I Da­ra öz döv­lə­ti­nin əbə­di və sar­sıl­maz ol­du­ğu­na də­rin­dən inan­sa da, va­ris­lə­ri­nin xe­yir­xah­lı­ğı­na ümid bəs­lə­mə­yib. Ona gö­rə də öz şöh­rə­ti­ni sağ­lı­ğın­da əbə­di­ləş­dir­mək üçün bən­zə­ri ol­ma­yan və heç ki­min əli ça­tıb məhv edə bil­mə­yə­cə­yi bir abi­də qoy­dur­maq qə­ra­rı­na gə­lib. Onun ira­də­si­ni ye­ri­nə ye­tir­mək məq­sə­di­lə hey­kəl­tə­raş­lar be­lə bir abi­də­ni qoy­maq üçün çox yer­lə­rə baş vur­ma­lı olub­lar. Nə­ha­yət, Kir­man­şah va­di­si bo­yu en­siz sı­ra dağ­lar sil­si­lə­si­nin Hə­mə­dan­dan Ba­bi­lis­ta­na ge­dən kar­van yo­lu­nun iki­baş­lı dağ­la ba­şa çat­dı­ğı ye­ri se­çib­lər. Bu dağ Bi­sü­tun da­ğı ad­la­nır.

Tez­lik­lə bu­ra­ya çox­lu in­şa­at­çı və fəh­lə gə­ti­ri­lir. Sıl­dı­rım qa­ya­nı dörd­bu­caq şək­lin­də yo­nur­lar. Dörd­bu­caq­lı­nın alt ti­lin­dən ye­rə 50 metr mə­sa­fə var idi. Odur ki, bu abi­də­yə uzaq­dan bax­maq olar­dı, heç ki­min ya­xın­laş­ma­sı müm­kün de­yil­di. Hey­kəl­tə­raş­lar tax­ta­bən­di sök­dük­dən son­ra bu abi­də­yə 2500 il müd­də­tin­də heç kim ya­xın­la­şa bil­mə­yib.

Al­lah rəh­mət elə­sin.

Fa­zil QA­RA­OĞ­LU
pro­fes­sor