Türkiyənin “Hürriyet” nəşri Naxçıvan Muxtar Respublikasından hazırladığı reportajda oxucuları Zəngəzur dəhlizinin keçəcəyi ərazilərdəki vəziyyətlə tanış edib. Qəzetin müxbiri Musa Kesler Ordubad rayonunun Kotam kəndində - muxtariyyətin Ermənistan və İranla sərhəd qovşağının yerləşdiyi son yaşayış məntəqəsində olub.
Bu xüsusda o yazır: “Azərbaycan, Ermənistan, İran, Türkiyə və ABŞ-ın gündəmində olan Zəngəzur dəhlizi layihəsinin keçəcəyi əraziyə baş çəkdik və xətti yaxından gördük. Naxçıvan-Ermənistan-İran sərhədi hələ qazıntısı olmayan dəhlizin keçdiyi yerdə kəsişir. Sovet dövründə çəkilmiş dəmir yolu hələ də durur.
Türkiyənin ən şərq nöqtəsindən Naxçıvanın ən şərq nöqtəsinə getmək üçün İğdıra endim və oradan Naxçıvana keçdim. Mənə pasport lazım deyildi; Tez vəsiqəmlə gömrükdən keçdim. Ordubad Naxçıvanın ən şərq nöqtəsində yerləşir və onun ucqarında mənim təyinat yerim Kotam kəndi yerləşir. İğdırdakı Dilucu sərhəd keçidindən Ordubada qədər təxminən 200 kilometr idi. Kifayət qədər hamar və baxımlı olan yol təxminən iki saat çəkir. Yol boyu meyvə bağları ilə dolu yamyaşıl düzənliklərdən keçdik. Şərqə doğru irəlilədikcə yaşıllıqlar azalırdı. Bir müddət sonra quraqlığın meyvəsi olan çöllərlə qarşılaşdıq. Bölgənin simvolu olan Araz çayı tez-tez görünürdü. Tərk edilmiş vaqonları olan köhnə bir dəmir yolu da diqqətimi çəkdi. Nəhayət, yolu taqətdən salıb Kotama çatdıq. İran, Ermənistan və Naxçıvanın sərhədləri bu kəndin kənarında kəsişir. Araz çayı Naxçıvan, İran və Ermənistan arasında təbii sərhəddir. Zəngəzur dəhlizi də məhz burada Naxçıvandan Ermənistana daxil olur. Sovet dövründən qalan dəmir yolu Azərbaycandan, Qarabağdan, daha sonra Ermənistanın Mehri bölgəsindən keçərək Kotama çatır. Oradan Naxçıvana qədər davam edir. Ermənistanın sərhədləri daxilində olan və dəhlizə adını verən Zəngəzur dağları bu kənddən 15-20 kilometr aralıdadır. Onların bəzi zirvələri asanlıqla görünür. Şimaldan cənuba düzülən bu dağlar Ermənistanla Naxçıvan arasında təbii sədd rolunu oynayır. Keçmək, demək olar ki, mümkün deyil. Yalnız Mehri adlı dar, kiçik düzənlik keçid verir. Sovetlər də bu ərazidən dəmir yolu çəkiblər. Həm dəmir yolu, həm də onun tunelləri hələ də qalır. İstənilən halda dəhliz açılsa, dəmir yolu ya təmir-bərpa olunacaq, ya da həmin marşrut üzrə ona paralel yeni xətt çəkiləcək.
Kotamdakı bu kəsişmə kritikdir. Sərhədin o tayında Ermənistandan İrana gedən Aqarak sərhəd keçidi yerləşir. Araz çayından keçən erməni maşınları İran sərhədinə paralel marşrutla gedir. Bu marşrut həm Araz çayına, həm də dəmir yoluna baxır. Yolun keçdiyi təpədə İranın mühafizə qüllələri var. Mən orada olarkən 500 metr aralıdakı qüllələrdən məni izləyirdilər. Belə ki, dəhliz açılandan sonra İranın gözü qarşısında olacaq. Bir az irəlidə isə Naxçıvan sərhədçiləri var. Bir az aşağıda erməni sərhədçilərinin mövqelərini görmək olar. Ordubad tarixə qərq olmuş abad şəhərdir. Aydındır ki, bura qədim zamanlarda görkəmli yer olub. Əsrlik çinarların kölgəsində qalan çay bağına girdim. Yaşlı bəylərə “İstanbuldan qonaq gəlmişəm” deyərək salam verdim. “Xoş gəldin, oğlum” dedilər və məni qarşıladılar. Mən də yanlarında oturdum. Onlar açıq-aydın dəhlizdən xəbərləri maraqla izləyirdilər. Onlar həm maraqlı, həm də ehtiyatlı idilər. “Görək necə olacaq” dedilər. Onlar bunun şəhərlərinə faydalı olacağına ümid edirdilər, lakin təfərrüatları bilmirdilər. Türkiyə bu dəhlizə Azərbaycan və regionun digər türk dövlətləri ilə birbaşa quru əlaqəsi kimi baxır. Ona görə də Türkiyə üçün strateji əhəmiyyətə malikdir. İran əvvəldən layihəyə qarşı çıxıb. Ermənistan isə Trampın müdaxiləsindən sonra müxalifətdən əl çəkib və İlham Əliyev və Nikol Paşinyan avqustun 8-də Trampın təşkilatçılığı ilə Ağ Evdə bu dəhlizlə bağlı ilkin saziş imzalayaıblar. Onlar layihəni “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu” adlandırıblar”. Türkiyənin “Sabah” qəzeti isə yazır ki, Qars ilə Naxçıvan arasında 224 kilometrlik dəmir yolunun çəkilməsi Türkiyənin Azərbaycana yeni “körpü” salmasına imkan verəcək ki, bu da regional əməkdaşlıq və inkişaf üçün güclü stimul olacaq. Nəşr yeni dəmir yolunun ölkənin müxtəlif regionlarının, o cümlədən Cənub-Şərqi Anadolu və Türkiyənin Aralıq dənizi zolağının inkişafına güclü təkan verəcəyini qeyd edən prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın mövqeyinə diqqət çəkir. “Sabah” qəzeti qeyd edir ki, Zəngəzur dəhlizinin tezliklə açılması Orta Dəhlizin səmərəliliyini artıracaq, proqnozlara görə, 2030-cu ilə qədər bu istiqamətdə yükdaşımaların həcmi 2021-ci ilə nisbətən 3 dəfə çox olacaq: “Türkiyə Azərbaycana və Mərkəzi Asiya ölkələrinə yeni çıxış əldə edəcək, beləliklə, hasilat, yükdaşıma və ixrac həcmi artacaq. Zəngəzur dəhlizi boyunca boru kəmərləri və fiber-optik kabellər çəkiləcək”. Məqalədə Zəngəzur dəhlizinin Naxçıvanın inkişafına da təkan verəcəyinə diqqət yetirilir: “Naxçıvan Muxtar Respublikasını təcrid etmək cəhdlərinə son qoyulacaq, bu muxtariyyətə İran üzərindən daşımalar azalacaq, Türkiyə ilə Azərbaycan arasında iqtisadi əməkdaşlıq güclənəcək”. Bununla yanaşı, məqalədə qeyd olunur ki, Zəngəzur dəhlizi Ermənistan, Türkiyə və Azərbaycan arasında münasibətlərin normallaşmasına da töhfə verəcək. “Sabah” yekunda qeyd edir ki, Ermənistan yeni sərmayələr cəlb edə və məhsul tədarükü bazarlarını şaxələndirə biləcək. Həmçinin gələcəkdə Zəngəzur dəhlizinin açılmasından əldə olunacaq iqtisadi dividendlər milyardlarla dollar həcmində qiymətləndirilə bilər.
Nahid SALAYEV
