Özbəkistan Xəzərdə öz adı ilə gəmiçilik edə bilməz, amma Azərbaycan və Türkmənistanın liman şirkətləri ilə birgə müəssisələr qura bilər
Özbəkistanın Nəqliyyat Nazirliyinin rəhbəri bəyan edib ki, hökumət Xəzər dənizində bərə istismarını planlaşdırır: "Xəzərdən keçən yükdaşımaların artması ilə əlaqədar 30-40 gün davam edən gecikmələr yaranır. Öz gəmilərimizin olması Özbəkistan yüklərinin Xəzərdən keçməsini sürətləndirəcək.
Azərbaycanda olduğu kimi, Türkmənistanda da gəmiqayırma zavodları var. Bu gün biz razılaşdıq ki, həmin müəssisələrdən gəmilərin alınması məsələsini təhlil edək və nəzərdən keçirək. Bütün texniki məsələləri işləyib hazırlamaq lazımdır və imzalanmış sənəd bizə texniki və kommersiya məsələlərini sərbəst şəkildə həll etməyə imkan verəcək”, - deyə Ilhom Maxamov paylaşıb.
Yəni Aşqabadda üçtərəfli görüşdən sonra Özbəkistan Xəzərdə fəallığı artırır. Xəzər hövzəsinə aid olmayan dövlətlər də Xəzərdə pul qazanmağa başlayır, bu reallaşa bilərmi?
“Bakı-Xəbər” qəzetinə görə, Özbəkistanın Xəzər tranzitində iştirakı mümkündür. Özbəkistan dənizə çıxışı olmayan (landlocked) dövlətdir. Lakin Xəzər dənizində yükdaşımalar əsasən Orta Dəhliz (Çin-Mərkəzi Asiya-Xəzər-Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə-Avropa) marşrutunun bir hissəsidir.
Özbəkistan öz mallarını Qazaxıstan və Türkmənistan əraziləri vasitəsilə Xəzərə çıxarır. Buradan isə bərələrlə Azərbaycan limanlarına, ordan da Qara dəniz və Avropaya daşınır.
Lakin bu yükdaşımalarda gecikmələr müşahidə edilir. Son illər Orta Dəhliz üzrə yük axını artıb. Amma Xəzər bərə donanması məhduddur. Kifayət qədər gəmi yoxdur. Bu da yüklərin yığılmasına və 30-40 günlük gecikmələrə səbəb olur. Ona görə də Özbəkistan həm öz bərələrini almaq və istismar etmək, həm də Azərbaycan və Türkmənistan gəmiqayırma zavodları ilə əməkdaşlıq etmək istəyir.
Xəzərdə “qeyri-hövzə dövlətlərinin” pul qazanması məsələsinə gəldikdə, bu tamamilə mümkündür, amma bunun üçün Xəzəryanı ölkələrin icazəsinə ehtiyac var.
2018-ci ildə qəbul olunmuş Xəzər Dənizinin Hüquqi Statusu Konvensiyasına görə, Xəzər yalnız beş sahilyanı dövlətin (Azərbaycan, Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan, İran) daxili dənizi hesab olunur. Xarici dövlətlərin burada hərbi donanması ola bilməz. Amma iqtisadi fəaliyyət (tranzit, yükdaşımalar, gəmi istismarı) yalnız sahilyanı dövlətlərin qanuni icazəsi ilə mümkündür. Yəni Özbəkistan Xəzərdə öz adı ilə gəmiçilik edə bilməz, amma Azərbaycan və Türkmənistanın liman şirkətləri ilə birgə müəssisələr qura bilər.
Əgər Özbəkistan gəmi alarsa, onu Azərbaycan və ya Türkmənistan bayrağı altında qeydiyyata salacaq. Bu, konvensiyaya uyğundur. Beləliklə, “qeyri-Xəzər dövləti” birbaşa deyil, amma dolayı yollarla Xəzərdəki tranzit prosesində iştirak edə bilər və gəlir əldə edər.
Yəni bu reallaşa bilər. Sadəcə olaraq, hüquqi baxımdan Özbəkistan “öz adından” deyil, sahilyanı ölkələrin infrastruktur və hüquqi mexanizmləri üzərindən Xəzərdə fəallıq göstərəcək.
Bu addım Azərbaycana konkret iqtisadi və tranzit baxımından nə qazandıra bilər?
Özbəkistanın Xəzərdə fəallığının Azərbaycan üçün hansı üstünlüklər yaradacağına nəzər salaq.
Birincisi, Özbəkistanın əsas hədəfi mallarını Avropaya daha qısa müddətə çıxarmaqdır. Bunun üçün ən qısa yol Orta Dəhlizdir (Çin-Mərkəzi Asiya-Xəzər-Azərbaycan-Qafqaz-Avropa). Yüklərin böyük qismi Ələt Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanından keçir. Liman və dəmiryolu tranziti üzrə hər ton yükdən Azərbaycan rüsum və xidmət haqqı qazanır.
Digər tərəfdən, hazırda "Azərbaijan Caspian Shipping Company" (ASCO) məhdud sayda bərə ilə işləyir. Özbəkistanın bərələrinin əlavə olunması əməliyyat yükünü paylaşacaq, lakin hər halda bu gəmilər də Bakıya yan alacaq.
Nəticədə Bakı-Ələt limanı və Azərbaycan tərəfi logistika mərkəzi kimi mövqeyini gücləndirəcək.
Əməkdaşlıq və investisiya imkanları genişlənəcək. Özbəkistan bərələrini Azərbaycan gəmiqayırma zavodundan ala bilər. Bu isə yeni sifarişlər, istehsal və məşğulluq deməkdir.
Gəmilərin texniki xidməti, təmiri, liman xidmətləri də Azərbaycanda həyata keçirilə bilər - bu da əlavə gəlirdir.
Tranzit donanmasının genişlənməsi ilə Orta Dəhlizin rəqabət qabiliyyəti artacaq. İndiyə qədər Çindən Avropaya yükdaşımaların böyük hissəsi Rusiya üzərindən Şimal Dəhlizi ilə gedirdi. Amma Ukrayna müharibəsi fonunda bu yol risqlidir. Özbəkistanın fəallığı Orta Dəhlizə güclü dəstək deməkdir. Bu isə Azərbaycanı regionda logistika qovşağı kimi daha da önə çıxarır.
Eyni zamanda, Xəzərdə Özbəkistanın fəallığı Azərbaycan-Özbəkistan əlaqələrini daha da yaxınlaşdıracaq. Həm də, Qazaxıstan və Türkmənistanın iştirakı ilə Orta Dəhlizdə üçtərəfli və çoxtərəfli əməkdaşlıq güclənəcək. Bu, Azərbaycanın regional nüfuzunu artıracaq.
Özbəkistanın Xəzərdə fəallığı Azərbaycan üçün liman gəlirləri, gəmiqayırma sifarişləri, tranzit rüsumları və siyasi nüfuz baxımından ciddi qazanc deməkdir. Ən böyük üstünlük isə Orta Dəhlizin güclənməsi və Azərbaycanın Şərq-Qərb ticarətində əsas körpü rolunu möhkəmləndirməsidir.
Akif NƏSİRLİ
