Cənubi Qafqazın geosiyasəti yenidən şəkillənir - Azərbaycan işin başındadır...
Rusiya Ukraynadakı müharibə ilə məşğul olmağa davam etdikcə, onun cənub sərhədləri boyunca, xüsusilə Cənubi Qafqazda təsiri zəifləyir. Bu boşluq regionda Türkiyə, Avropa İttifaqı və ABŞ kimi digər oyunçuların mövcudluğunu genişləndirməsi üçün fürsətlər yaradır.
Amma o da faktdır ki, regionda söz sahibi kimi indi kənar qüvvələr mütləq şəkildə Azərbaycanın mövqeyini nəzərə alır.
Bu arada diqqət həm də ona yönəlir ki, iyulun 10-da Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Əbu-Dabi şəhərində görüşərək potensial sülh sazişini müzakirə ediblər. Burada diqqətçəkən məqam isə Rusiya da daxil olmaqla, heç bir vasitəçinin olmamasıdır. Bu görüşdə heç bir irəliləyiş əldə olunmasa da, birgə bəyanatda hər iki ölkənin ikitərəfli danışıqlara və etimad quruculuğu tədbirlərinin davam etdirilməsinə sadiqliyi təsdiqlənib. Ancaq cəmi beş il əvvəl dinamika tamamilə fərqli idi. 2020-ci ildə iki ölkə arasında 44 gün davam edən Qarabağ uğrunda gedən müharibədən sonra Rusiya prezidenti Vladimir Putin atəşkəsə vasitəçilik edib və bununla da Moskvanın regionda ənənəvi vasitəçi rolunu bir daha möhkəmləndirib. Amma həmin atəşkəs o vaxtdan bəri tarixi dəyişikliyə səbəb olub. İki ölkə Qarabağla bağlı 30 ildən artıq davam edən münaqişədən sonra indi bir-birinə daha da yaxınlaşıb. Ermənistan Beynəlxalq Münasibətlər və Təhlükəsizlik İnstitutunun analitiki Ruben Mehrabyan da razılaşır ki, İrəvan mövcud vəziyyəti Moskvanın ölkə üzərindəki mövqeyini zəiflətmək şansı kimi qiymətləndirir: “Rusiya istəyirdi ki, Ermənistan daim münaqişə şəraitində olsun və bununla da bizi daim “xilas etməklə” ölkədə qeyri-müəyyən müddətə qalmasını əsaslandıra bilsin. Amma Ermənistan bu münaqişələri həll etmək və Rusiyanın ölkəmizdəki mövcudluğunu tamamilə aradan qaldırmaq istəyir. İndi Rusiya bundan narazıdır”. İrəvanda yerləşən Regional Tədqiqatlar Mərkəzinin təsisçi direktoru Riçard Qiraqosyanın sözlərinə görə, hələ 2016-cı il aprel döyüşlərini Ermənistanın Rusiyaya təhlükəsizlik tərəfdaşı kimi inamının itirilməsinin və əlaqələrin aşınmasının başlanğıcı hesab etmək olar. Son hadisələr iki ölkə arasında əlaqələrin nə qədər gərginləşdiyini bir daha göstərib. İyunun 17-də rus-erməni milyarder Samvel Karapetyan hakimiyyəti qanunsuz ələ keçirməyə çağırış ittihamı ilə Ermənistanda həbs edilib. Qiraqosyanın fikrincə, həbs Ermənistan hökumətinin gələn il keçiriləcək parlament seçkilərinə Rusiyanın istənilən müdaxiləsinin qarşısını almaq üçün atdığı addımdır: “Lakin, eyni zamanda, bu, daha çox Rusiyanın maraqlarına və Ermənistanın daxilindəki nüfuzuna qarşı yönəlib. Bu şəxs Moskvanın məhsuludur, onu Putin tərəfdarı kimi qəbul edirlər”. Bir neçə gün sonra, iyunun 25-də Ermənistan hakimiyyəti Erməni Apostol Kilsəsinin tanınmış din xadimi arxiyepiskop Baqrat Qalstanyanı hökuməti devirmək planında ittiham edərək həbs edib.
Rusiya bu həbslərə sərt reaksiya verib və xarici işlər naziri Sergey Lavrov Ermənistan hökumətini kilsəyə qarşı “əsassız” hücumlara son qoymağa çağırıb və kilsəni “erməni cəmiyyətinin əsas sütunlarından biri” kimi xarakterizə edib. Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan buna cavab verərək Moskvanı Ermənistanın daxili işlərinə qarışmaqda ittiham edib. Dəyişikliklər təkcə Ermənistanla məhdudlaşmır. Bu yay Bakı ilə Moskva arasında münasibətlər də gərginləşib. Səbəb Rusiyanın Yekaterinburq şəhərində polisin reydi zamanı işgəncə fonunda iki etnik azərbaycanlının ölümü olub. Karneqi Fondunun rusiyalı analitiki Kirill Krivoşeyev qeyd edir ki, indi Zəngəzur dəhlizi Rusiyanın regionda mövcudluğunu saxlamaq üçün yeganə əlverişli variantdır. Lakin Ermənistan buna təhlükə kimi baxır. Danışıqlar davam etsə də, hər hansı yekun razılaşmada FTX nəzarətinin yer alıb-almayacağı bəlli deyil. Rus ekspert Vadim Dubnovun sözlərinə görə, FTX qüvvələrinin yerləşdirilməsi Qarabağ münaqişəsi həll olunmamışdan əvvəl Azərbaycan üçün məna kəsb edə bilərdi: “Ancaq indi Rusiyanın iştirakı olmadan, Ermənistanla birbaşa danışıqlar Bakı üçün daha faydalıdır”. Zəngəzur üzərində nəzarət həmçinin daha geniş geopolitik mənzərə ilə bağlıdır: Orta Dəhliz adlanan marşrut Çinlə Avropanı birləşdirən və Rusiyadan yan keçən yoldur. Rusiya təkcə Zəngəzuru nəzarətdə saxlamaq istəmir, Moskva həmçinin Cənubi Qafqazdakı bütün quru və hava yollarına hökmranlıq etmək istəyir. Amma hesab edilir ki, Azərbaycan regional təhlükəsizlik səylərinə rəhbərlik etmək üçün yaxşı mövqedədir. Analitiklər Rusiyanın regionda təsirinin zəifləməsi ilə razılaşsa da, etiraf edirlər ki, dərin iqtisadi və tarixi əlaqələr bir gecədə kəsilə bilməz. Rusiyalı analitik Krivoşeyev bundan əvvəl deyib ki, 2022-ci ildə Rusiyanın Ukraynaya qarşı başlatdığı genişmiqyaslı işğal müharibəsindən sonra bu iqtisadi asılılıq da dəyişməyə başlayıb: “Türkiyə Rusiya üçün əsas idxal tərəfdaşına çevrilib. Malların çoxu Türkiyə və Azərbaycan vasitəsilə daşınır. İstanbul boğazları həyati əhəmiyyət kəsb edir”.Ceymstaun Fondunun baş tədqiqatçısı Pol Qobl Azərbaycanın artan əhəmiyyətini vurğulayıb: “Bakı “başa düşdü ki, Moskvanın Azərbaycana ehtiyacı ən azı Azərbaycanın Rusiyaya ehtiyacı qədərdir. Digər tərəfin sizə olan ehtiyacının sizin ona olan ehtiyacınızdan daha çox olduğunu dərk etdikdə bu, hesablamalarınıza təsir göstərir”. Moskvadan uzaqlaşan İrəvan isə Ankara ilə əlaqələrini bərpa edir. Qarabağ münaqişəsi səbəbindən və tarixi narazılıqlara görə Türkiyə və Ermənistan arasında münasibətlər uzun müddət gərgin olub, lakin indi iki ölkə arasındakı münasibətlər yavaş-yavaş yaxşılaşır. İyunda Ermənistan baş naziri Paşinyan Türkiyəyə səfər edərək prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşüb. Bu, ikitərəfli danışıqlara yönəlmiş ilk siyasi işgüzar səfər idi. Ermənistan Beynəlxalq Münasibətlər və Təhlükəsizlik İnstitutunun analitiki Ruben Mehrabyan qeyd edir: “rmənistan iqtisadi cəhətdən Rusiyadan asılıdır, çünki xarici bazarlarla əlaqəmizin çox hissəsi Gürcüstan vasitəsilə Rusiya bazarına keçir. İranla sərhədimiz açıqdır, lakin onun imkanları məhduddur. Türkiyə sərhədinin açılması Ermənistanın Avropa bazarlarına çıxışına imkan yaradar”. Mehrabyan qeyd edib ki, Ermənistan bütün ümidlərini yalnız Türkiyəyə bağlamır, eyni zamanda ABŞ və Avropa İttifaqı ilə də əlaqələrini gücləndirir: “Biz əməkdaşlığı gücləndirmək üçün Avropa İttifaqı və ABŞ ilə işləyirik. ABŞ ilə biz artıq strateji tərəfdaşlıq xartiyası imzalamışıq. Bilirik ki, qarşıda hələ uzun bir yol var, ancaq biz Avropa İttifaqına potensial üzvlük üçün də müvafiq qanunvericilik qəbul etmişik”.
Samirə SƏFƏROVA
