“İbrahim razılaşmaları”, ya ABŞ-İsrail-Azərbaycan üçtərəfli sazişi - 907-nin ləğvi haradan keçir...
Azərbaycan regional şahmat taxtasında yeni fiquru hərəkətə gətirməyə hazırlaşır. Bu gedişin adı “İbrahim razılaşmaları”dır. Onun nəticəsi bölgədə güc balansına da təsir edə bilər.
Bir daha xatırladaq ki, “İbrahim razılaşmaları” ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə İsrail və bəzi ərəb-müsəlman ölkələri arasında qarşılıqlı əlaqələrin institusional səviyyəyə keçməsinə xidmət edən strateji təşəbbüsdür. Bu razılıq, təhlilçilərin fikrincə, Yaxın Şərqdə İranın təsir dairəsini balanslaşdırmaq və İsrailin regiondakı legitimliyini gücləndirmək məqsədi daşıyır. 2020-ci ilin ikinci yarısında Vaşinqtonun təşəbbüsü ilə imzalanan “İbrahim razılaşmaları” İsrail ilə BƏƏ, Bəhreyn, Sudan və Mərakeş arasında diplomatik əlaqələrin normallaşdırılmasını təmin edib. Ekspertlər “İbrahim razılaşmaları”nın İsrail və onu dövlət kimi tanımayan müsəlman ölkələri arasında ABŞ rəhbəri Donald Trampın birinci prezidentliyi dönəmində imzalanan sənədlər olduğunu xatırladır. İndi buna qoşulmaq təkcə siyasi yox, həm də simvolik gediş sayılır. Çünki Qəzza müharibəsi, İran və ABŞ ətrafında baş verən proseslər, Suriyada hakimiyyət dəyişikliyi və digər regional dinamika geosiyasi landşaftın əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdiyini göstərir. Bu da sözügedən sazişlərin mahiyyət və məğzini dəyişib. Bu halda İsrail Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan kimi dost və tərəfdaş ölkələri “İbrahim razılaşmaları”na daxil etməkdə maraqlıdır. Xarici mediada aylardır “İbrahim razılaşmaları”na qoşulmağın Azərbaycana aça biləcəyi imkanlar barədə məqalələr dərc olunur, ABŞ və İsrailin türk və müsəlman dünyasındakı rolunun da güclənənəcəyi vurğulanır. Martın əvvəlində isə İsrail hökuməti Azərbaycan və ABŞ ilə üçtərəfli əməkdaşlığın qurulması ilə bağlı Vaşinqtonla danışıqların aparıldığını təsdiqləyib. ABŞ prezidenti Donald Tramp Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevə Novruz bayramı münasibətilə təbrik məktubunda da Azərbaycanın İsrailə dəstəyini, onunla dostluğunu Vaşinqtonun dəyərləndirdiyini qeyd edib. Trampın Yaxın Şərq üzrə xüsusi nümayəndəsi Stiv Uitkoff Bakı və İrəvanın “İbrahim razılaşmaları”na qoşula biləcəyi ehtimalına toxunub: “İnanıram ki, hər ikisi (Azərbaycan və Ermənistan) “İbrahim razılaşmaları”na qoşulmağa hazır ola bilər. Bu, prezident Donald Tramp üçün böyük təşəbbüsdür. O, buna inanır. Bu, ümumilikdə regionda sülh və sabitliyə kömək edir. Mənim proqnozum odur ki, nisbətən yaxın gələcəkdə Livan və hətta Suriya da “İbrahim razılaşmaları”na qoşula bilər”. Cənubi Qafqaz Tədqiqat Mərkəzinin başçısı Fərhad Məmmədov diqqəti Trampın ikinci prezidentliyi dönəmində, hələlik, bu sazişə qoşulan dövlətin olmamasına çəkir. Onun fikrincə, buna görə də Azərbaycanın sazişə qoşulacağı halda hansı imtiyazları olacağını dəqiq demək mümkün deyil: “Birinci sazişin mənası o idi ki, İsraillə diplomatik münasibəti olmayan ölkələrin bu əlaqələri yaransın. Azərbaycanın isə İsraillə 30 ildən çoxdur diplomatik münasibətləri var. Hətta münasibətlər strateji tərəfdaşlıq səviyyəsindədir. Belə olan halda, xüsusi sazişin imzalanmasına ehtiyac yoxdur. ABŞ ilə münasibətlərə müsbət təsiri danılmazdır, amma hansı istiqamətdə olacağı bəlli deyil. Dəqiq cavablamaq üçün gərək əlimizdə müasir dövrdə - Trampın hazırkı prezidentliyi dönəmində imzalanmış “İbrahim razılaşmaları”olsun”.
Ekspertlər xatırladır ki, Bakı Təl-Əvivin neftə ehtiyacının 40 faizini təmin edir. Azərbaycan 2016–2021-ci illərdə silahlarının 69 faizini İsraildən alıb. 2024-cü ilin sonunda SOCAR İsraillə enerji sazişi və qaz kəşfiyyat lisenziyası imzalayıb. İki ölkənin dostluğu özünü bugünlərdə “Eurovision” mahnı yarışmasında Bakının maksimum 12 balı İsrailə verməsində də göstərib. Əksər ekpertlər deyir ki, Bakı illərdir Vaşinqtona aparan yolun İsraildən keçdiyinə inanır və “907-ci düzəliş”in yükündən qurtulmaq üçün də “İbrahim razılaşmaları”nı körpü sayır. 1992-ci ildən qüvvədə olan bu düzəliş ABŞ-ın Azərbaycana birbaşa yardımını qadağan etsə də, 2002-ci ildən bəri prezidentlər hər il onun icrasını dayandırıblar. 2023-cü ilin sentyabrında Bakı Qarabağda birgünlük əməliyyatla ərazi bütövlüyünü bərpa edəndən sonra bu düzəliş yenidən tətbiq olundu. Bu müvəqqəti istisnanın daimi ləğvə çevrilməsi üçün “İbrahim razılaşmaları”ndan istifadə oluna bilər. Azərbaycan “907-ci düzəliş”dən birdəfəlik qurtulmaq istəyir və hesab edir ki, “İbrahim razılaşmaları”na qoşulmaq bunun üçün siyasi əsas yarada biləcək. Xüsusən də, Tramp hakimiyyəti dövründə. Çünki Tramp hakimiyyəti “İbrahim razılaşmaları”ni başladan şəxsdir və bununla fəxr edir. Azərbaycan hökuməti İsrail–ərəb dövlətləri arasında sülh prosesini dəstəklədiyini bildirir. “İbrahim razılaşmaları”na inteqrasiya isə Bakı üçün ABŞ ilə strateji yaxınlaşmadan savayı, Körfəz ölkələri ilə iqtisadi əməkdaşlıq və beynəlxalq arenada imic qazancı kimi dividendlər yarada bilər. Xarici təhlilçilər də bildirirlər ki, ABŞ-İsrail-Azərbaycan üçtərəfli əməkdaşlığını formal çərçivəyə salmaq mümkündür və bu, enerji təhlükəsizliyi və müdafiə sahəsində yeni imkanlar aça bilər. İranın buna etirazı isə əhəmiyyətsizdir. Çünki İran Ermənistanla da eyni əlaqələri qurmaqdadır. Ermənistanla birgə hərbi təlimlər keçirir və strateji müqavilə üzərində işləyirlər. İsrailin burada məqsədi isə Yaxın Şərqdən sonra Cənubi Qafqazda da Vaşinqton administrasiyasının diqqətini İran faktorunun üzərinə çəkməkdir, çünki uzun illər Amerika bu regionda Rusiyaya fokuslanıb. Cənubi Qafqaz Tədqiqat Mərkəzinin başçısı F.Məmmədov, hələlik, “İbrahim razılaşmaları”nın perspektivlərindən danışmağın çətin olduğunu söyləsə də, üçtərəfli münasibətlərdə də Azərbaycanın öz maraqlarını qoruyacağı qənaətindədir: “Azərbaycan ərazisi - istər quru, istər hava məkanı qonşulara qarşı, İran daxil, istifadə edilə bilməz. İstər ABŞ, istərsə də İsrail tərəfindən, fərq etmir. Üçtərəfli məsələlərə gəlincə, ABŞ-İsrail-Azərbaycan əlaqələrində təşəbbüs ya İsrail, ya ABŞ-dən gələ bilər. Azərbaycanın Cənubi Qafqazda gerçəkləşdirdiyi siyasətə təsir etməyəcək. Biz öz istəklərimizə nail olur, layihələri həyata keçiririk. Üçtərəfli format Yaxın Şərqdə, yaxud digər dövlətlərlə münasibətə təsir edə bilər, lakin bu dəqiqə buna ciddi ehtiyac yoxdur. Onsuz da İsraillə güclü əlaqələr var, ABŞ da nə qədər irəli gedəcəksə, Azərbaycan da o qədər irəliyə gedəcək”.
Ramil QULİYEV
