Abutalıb Səmədov: "Lakin nədənsə, çeçen xalqı öz müqəddəratını təyin etmək hüququndan istifadə etmək qərarına gələndə Rusiya fərqli mövqe tutdu"
Sergey Lavrov Qazaxıstan prezidenti Qasım-Jomart Tokayevin 2022-ci il Sankt-Peterburq Beynəlxalq İqtisadi Forumunda ərazi bütövlüyünün millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququndan üstünlüyü ilə bağlı mövqeyini tənqid etdi.
“Əgər millətin özünü təyin etmək hüququ reallaşarsa, o zaman hazırda BMT-yə üzv olan 193 dövlətin əvəzinə Yer kürəsində 500-dən çox, hətta 600-dən də çox dövlət yaranacaq: “Əlbəttə bu, xaos olacaq”, - deyən Tokayev Rusiya prezidenti Vladimir Putinin iştirak etdiyi tədbirdə “DXR” və “LXR”ı kvazi-dövlət adlandırdı. Lakin Lavrov müsahibəsində bu yanaşma ilə razılaşmadığını bildirib və xatırladıb ki, BMT Nizamnaməsi yalnız hökumətləri müəyyən ərazidə yaşayan bütün insanları təmsil edən dövlətlərin ərazi bütövlüyünə hörmət edilməsini tələb edir. "Prezident Tokayevin bu çıxışı yadımdadır. Mən onunla razılaşmıram. Biz sonradan öz mövqeyimizi qazaxlı dostlarımıza izah etdik", - deyə Lavrov qeyd edib. O əlavə edib ki, ərazi bütövlüyü konsepsiyası bütün ölkələrə şamil olunmur, yalnız hökumətləri bütün əhalinin iradəsini əks etdirən ölkələrə şamil edilir.
Məgər Lavrov düz deyir?
Necə yəni, bütün vətəndaşlarının iradəsini ifadə edən dövlətin ərazi bütövlüyü tanına bilər?
Baki-xeber.com saytının sualını cavablandıran politoloq Abutalıb Səmədov bildirdi ki, BMT nizamnaməsində və digər sənədlərdə dövlətlərin ərazi bütovlüyünün qorunmasi prinsipi ilə xalqların öz müqəddəratını təyinetmə prinsipləri arasında ciddi ziddiyyətlər mövcuddur: "Bu müxtəlif siyasətçilərə imkan verir ki, bu prinsipləri istədikləri kimi yozsunlar. Qazaxıstan prezidenti xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququndan danışarkən haqlı olaraq deyir ki, əgər bu prinsip tətbiq edilsə, dünyada dövlətlərin sayı bir neçə dəfə arta bilər. Rusiya xarici işlər naziri bu mövqeyi bir neçə il əvvəl də ifadə etmişdi. Lavrov deyir - dövlətlərin ərazi bütövlüyü o zaman gözlənilir o, hökumət ərazidə yaşayan bütün xalqları təmsil eləsin. O bu təmsilçiliyi necə başa düşür? Dünyada heç bir hökumət hamını təmsil edə bilmir. Müxtəlif ərazilərdə yaşayan millətlər - onların nümayəndələri müxtəlif siyasətçiyə səs verə bilər. Tamamilə mümkündür ki, Ukrayna ərazisində yaşayan ruslar hamısı bir namizədə səs verməsinlər. Bu ruslara imkan verirmi ki, Ukraynanın ərazi bütövlüyünü tanımasın, onu şübhə altına alsın?
Yəni sən məni təmsil etmirsən, ona görə mənim sənin ərazi bütövlüyünə qarşı çıxmaq hüququm var - onların arxasında isə Rusiya kimi dövlət durursa, nəticə bugünkü kimi olur. Əslinə qalsa, belə bir norma heç bir beynəlxalq sənəddə mövcud deyil. Baxnayaraq ki, Lavrov bunu 2022-ci ildə də dilə gətirib. İndi bir daha təkrar edir. Heç bir hökumətin öz ərazisində yaşayan bütün xalqları təmsil etmək öhdəliyi və ya məsuliyyəti yoxdur. Beynəlxalq hüquq bir neçə sənəddə ərazi bütövlüyü ilə xalqların öz müqəddəratını təyinetmə huququ arasında əlaqəni aydınlasdırmağa cəhd göstərir. Bu, BMT nizamlaməsində də var. Beynəlxalq hüququn prinsipləri haqqında 24 oktyabr 1970-ci il bəyannaməsində də var və digər sənədlərdə də bu iki prinsipin əlaqələrini müəyyən qədər aydınlaşdırmağa çalışılıb. Amma açıq demək lazımdır ki, kifayət qədər problemlər qalır və çox təəssüflər olsun ki, beynəlxalq hüquq və bu hüququ reallaşdırmalı olan beynəlxalq qurumlar bu məsələyə aydınlıq gətirnəyə cəhd göstərməyiblər və yaxud da bacarmayıblar. Deməli, BMT Baş Assambleyasının 1960-cı ildə qəbul edilmiş qətnaməsində deyilir ki, bütün xalqlar öz maraqlarını təmin etmək hüququna malikdir. Amma bu hüquq ərazisində yaşadıqları dövlətin ərazi bütövlüyunə təsir göstərməməlidir. Yəni həmin dövlətin ərazi bütövlüyünun pozulmasına gətirib çıxarmamalıdır. Heç bir halda xalqlara belə bir hüquq verilməyib ki, öz müqəddəratını təyin edərkən yaşadığı dövlətin ərazi bütövlüyünü və siyasi birliyini pozsun. Çox gözəl bir müddəadır. Ancaq çox təəssüf ki, burada bir əlavə də var. Əlavə ondan ibarətdir ki, bu prinsip xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu tanıyan dövlətlərə aiddir. Yəni dövlət öz ərazisində yaşayan xalqlara öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu verməlidir və bu hüquq dövlətin ərazi bütövlüyü çərçivəsində reallaşmalıdır. Beynəlxalq hüquq bu iki prinsipi belə əlaqələndirib. Xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququ yaşadığı dövlətin ərazi bütövlüyü və siyasi birliyi çərçivəsində həll edilməlidir. Əgər dövlət öz ərazisindəki xalqlara öz maraqlarını təmin etmək hüququ vermirsə, onda dövlətin ərazi bütövlüyünun qorunması tələbi də gözlənilməyə bilər.
Beynəlxalq hüquq dövlətlərə zor tətbiq etməklə və ya hədələməklə digər dövlətin ərazisini işğal etmək cəhdlərini hüquqa zidd hesab edir. İndi Rusiyanın xarici işlər naziri iddia edir ki, əgər hökumət ərazisində yaşayan xalqı təmsil etmirsə, onda həmin dövlətin ərazi bütövlüyü də şübhə altına alina bilər. Lakin nədənsə, çeçen xalqı öz müqəddəratını təyin etmək hüququndan istifadə etmək qərarına gələndə Rusiya fərqli mövqe tutdu. Yaxud da bu gün Tatarıstana belə bir hüquq verilə bilərmi? Təbiidir ki, verilməz.
Məlumdur ki, müstəqilliyin ilk illərində Rusiya prezidenti Boris Yeltsin çox sərsəm bir bəyanatla çıxış etmişdi. O, ölkə ərazisində yaşayan xalqlara müraciətlə demişdi ki, nə qədər gücünüz çatırsa, nə qədər həzm edə bilərsinizsə üzərinizə o qədər müstəqillik götürün. Bundan da Rusiyanin tərkibindəki respublikalar maksimum yararlandılar. Yeltsinin dövründə Rusiya tərkibindəki respublikalar və vilayətlər kifayət qədər müstəqil idi, orada respublikalar və vilayətlərin rəhbərləri seçki yolu ilə seçilirdi. Onların ərazilərindəki təbii sərvətlərdən müstəqil istifadə etmək inmanları var idi. Putin seçildikdən sonra onların hüquqları addım-addım əllərindən alındı və bugünkü vəziyyətə gətirilib çıxarıldı.
Lavrov bu cür bəyanatlar verərkən nəzərə almalıdır ki, xalqların öz müqəddəratını təyinetmə huququ yalniz Qazaxıstan və digər çoxmillətli dövlətlər üçün problem yaratmır, eyni zamanda, Rusiya üçün də çox ciddi problemlər yarada bilər. Möskva isə hər dəfə bu problemləri zorakılıqla aradan qaldırmaq imkanina malik olmaya bilər.
Bu məsələdən danışarkən biz bir məqamı da xüsusi qeyd etməliyik ki, Azərbaycan xalqların öz müqəddəratını təyinetmə huququnun tətbiqi ilə bağlı çox ciddi problemlərlə üzləşmişdi. Bu hüququ müxtəlif cür şərh edən dövlət rəsmiləri erməni separatizmininə dəstək verirdilər. Amna buna baxmayaraq, biz bu məsələni həll etməyi bacardıq. Dünyada başqa heç bir dövlət bu tip problemi hələ həll edə bilməyib, biz beynəlxalq presedent yaratdıq. Separatizm dünyada 50-dən çox ölkədə qanlı qarşıdurma ilə müşahidə edilir. Biz bu uğurumuzu, qələbəmizi qiymətləndirməyi bacarmalıyıq".
Akif NƏSİRLİ
