Xaqani Cəfərli: "Tramp Yaxın Şərqdə qalıcı sülhə nail ola bilsə gələn il Nobel Sülh Mükafatına layiq görülə bilər"
Norveç Nobel Komitəsi cəsarətinə və avtoritar rejimə qarşı mübarizəsinə görə Venesuela müxalifətinin lideri Mariya Korina Maçadonu Sülh Mükafatı ilə təltif edib.
Bəs nəyə görə bu mükafat Donald Trampa verilmədi?
Tramp uzun müddət bu mükafatı almağa ciddi cəhdlər göstərib. O, dəfələrlə 7 müharibəyə son qoyduğunu bəyan edib və bir həftə əvvəl belə bir fikir səsləndirib ki, “bu mükafata ən çox layiq olan mənəm, amma onlar bu mükafatı heç bir xidməti olmayan birinə verəcəklər”.
Burada bir neçə sual yaranır:
Birincisi, Donald Tramp niyə bu mükafatı almaq üçün bu qədər israr edirdi? Onun məqsədi nə idi?
İkincisi, Norveç Nobel Komitəsi niyə bu mükafatı Trampa vermədi?
Ağ Evdən verilən açıqlamada bildirilib ki, Norveç Nobel Komitəsi sülhdən çox siyasəti üstün tutub. Bu, beynəlxalq aləmdə maraqlı müzakirələrə səbəb olub.
Venesuela müxalifətinin lideri Mariya Korina Maçado mükafatı alsa da, çıxışında deyib ki, “bu, mənim və xalqımızın mübarizəsinə dəstək verən Donald Trampa da aid olan mükafatdır.”
Bəs sülh mükafatının verilməməsi Trampın dünya miqyasında sülh təşəbbüslərini zəiflədə bilərmi?
Çünki Tramp ötən prezidentlik səlahiyyətləri başa çatandan sonra da dünyada sülh üçün müəyyən cəhdlər göstərib. O, yenə Venesuela xalqının azadlıq mübarizəsinə əvvəlki kimi dəstək verməyə davam edəcəkmi?
Baki-xeber.com nəşrinə görə, Donald Trampın Nobel Sülh Mükafatına olan israrı, onun şəxsi ambisiyalarından daha çox siyasi və tarixi motivlərlə bağlı idi. Tramp prezidentliyi dövründə bir sıra diplomatik təşəbbüslər irəli sürərək özünü “müharibəsiz sülh” lideri kimi təqdim etməyə çalışdı. O, ABŞ qoşunlarının Yaxın Şərqdən çıxarılması, İsrail ilə ərəb ölkələri arasında “İbrahim sazişləri”, Şimali Koreya ilə birbaşa dialoq kimi addımları “sülh siyasətinin sübutu” kimi göstərirdi. Bu səbəbdən Nobel Sülh Mükafatını almaq onun üçün həm daxili siyasətdə prestij qazanmaq, həm də beynəlxalq səviyyədə öz liderlik modelini “sülh diplomatiyası” kimi təqdim etmək vasitəsi idi.
Norveç Nobel Komitəsinin qərarı isə fərqli istiqamətdə formalaşdı. Komitə sülh anlayışını yalnız diplomatik təşəbbüslərlə deyil, həm də demokratik dəyərlərin qorunması və insan haqları uğrunda mübarizə kimi geniş mənada qiymətləndirir. Trampın təşəbbüsləri müəyyən sülh danışıqları doğursa da, bu proseslərin heç biri uzunmüddətli sabitlik gətirmədi. Şimali Koreya ilə dialoq nəticəsiz qaldı, Yaxın Şərqdəki razılaşmalar regional gərginliyi aradan qaldırmadı. Bundan əlavə, Trampın prezidentliyi dövründə ABŞ-ın beynəlxalq sistemdəki davranışı – Paris iqlim sazişindən çıxmaq, NATO və BMT institutlarına qarşı kəskin tənqidlər – Avropada onun sülh lideri obrazına ciddi zərbə vurdu. Nobel Komitəsi bu faktları nəzərə alaraq, sülh anlayışını populist ritorikadan uzaqlaşdırmağa çalışdı.
Mariya Korina Maçadonun təltif edilməsi həm də siyasi simvolizm daşıyır. Komitə bu qərarla avtoritarizmlə mübarizə aparan şəxslərin səsinə beynəlxalq legitimlik qazandırdı. Maçado Venesuelada diktatura şəraitində mübarizə aparır və onun fəaliyyəti daha çox “sivil cəsarət” konsepsiyası ilə uzlaşır. Bu seçimin özü, dolayısı ilə, Trampın “sülhü güc yolu ilə” yanaşmasına qarşı ideoloji mesaj kimi oxuna bilər. Nobel Komitəsi beləliklə, sülhü yalnız dövlətlərarası sabitlik kimi deyil, həm də insan azadlıqlarının müdafiəsi kimi təqdim etdi.
Trampa mükafatın verilməməsi onun beynəlxalq sülh təşəbbüslərinə müəyyən mənada mənfi təsir göstərir. Nobel laureat statusu diplomatik nüfuz və etimad mühiti yaradırdı. Bu etimad olmadan Trampın gələcəkdə təqdim edə biləcəyi sülh təşəbbüsləri, xüsusən də Ukrayna və Yaxın Şərq məsələlərində, beynəlxalq aləmdə ciddi qəbul edilməyə bilər. Lakin Trampın daxili auditoriyası üçün bu qərar əks təsir doğurur – onun tərəfdarları bu faktı “anti-Tramp sisteminin” növbəti sübutu kimi təqdim edirlər. Beləliklə, Nobel Komitəsinin qərarı beynəlxalq miqyasda onun nüfuzunu zəiflədərkən, ABŞ daxilində siyasi bazasını daha da səfərbər edə bilər.
Trampın Venesuela müxalifətinə dəstəyi isə yəqin ki, davam edəcək. Bu, həm onun ideoloji xəttinin – “sosialist rejimlərə qarşı mübarizənin” – tərkib hissəsidir, həm də ABŞ-dakı Latın Amerikası mənşəli seçici qruplar üçün mesaj xarakteri daşıyır. Maçadonun mükafat çıxışında Trampı qeyd etməsi bu kontekstdə təsadüfi deyil. Bu, həm ABŞ-dakı Respublikaçı dairələrin diqqətini saxlamaq, həm də müxalifətin beynəlxalq dəstəyini qorumaq məqsədi güdür.
Nəticə etibarilə, Nobel Komitəsinin qərarı Trampın şəxsi və siyasi ambisiyalarına zərbə vurdu, lakin onun siyasi ritorikasına yeni mövzu qazandırdı. Bu hadisə sülh anlayışının geosiyasi praqmatizmdən çox, demokratik dəyərlər və vətəndaş cəsarəti üzərində qurulduğunu bir daha nümayiş etdirdi. Tramp üçün bu, diplomatik uduzma olsa da, daxili siyasətdə “sistem tərəfindən tanınmayan, amma xalq üçün çalışan lider” imicini daha da gücləndirdi.
Məsələyə münasibət bildirən politoloq Xaqani Cəfərli deyir ki, Norveç Nobel Komitəsi son illər bir qayda olaraq Nobel Sülh Mükafatını ifadə azadlığını, insan hüquqlarını müdafiə edən şəxs və təşkilatlara verir: "Bu təsadüfi deyil. Noveç dünyanın ən demokratik ölkələrindən biridir və buna görə ifadə azadlığını, insan hüquqları kimi məsələlərə böyük önəm verir.
Xatırlatmaq istərdim ki, 2021-ci ildə rusiyalı jurnalist, “Novaya qazeta”nın baş redaktoru Dmitri Muratov İfadə azadlığını qorumaq sahəsində fəaliyyətinə görə, 2022-ci il üzrə mükafat belaruslu insan haqları müdafiəçisi Ales Bialiatskiyə, Rusiyanın “Memorial” hüquq müdafiə təşkilatı və Ukraynanın Vətəndaş Azadlıqları Mərkəzinin rəhbərlərinə, 2023-cü ildə İranda insan hüquqları uğrunda mübariz Güney Azərbaycandan olan hüquq müdafiəçisi Nərgiz Məhəmmədi Nobel Sülh Mükafatına layiq görülüblər. Bu mənada Venesuelada avtoritar rejimlə mübarizənin simvoluna çevrilən Mariya Korina Maçadonun Nobel Sülh Mükafatına layiq görülməsi anlaşılandır.
ABŞ prezidenti Donald Trampın bu mükafata layiq görülməməsi də təbiidir. Çünki, Trampın miqrantlara qarşı siyasəti, yad fikirliyə dözümsüzlüyü, Ağ Evdə mətbuatın fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması və ən nəhayət Qrelandiyanı ilhaq etmək ideyası bir neçə hərbi münaqişəyə son qoymasının üzərinə kölgə salır. Tramp Yaxın Şərqdə qalıcı sülhə nail ola bilsə gələn il Nobel Sülh Mükafatına layiq görülə bilər. Eyni zamanda, Venesuela və ya İranda rejim dəyişikliyinə nail olsa, bu onun Nobel Sülh Mükafatı almaq şansını artırar.
Mariya Korina Maçado mükafatı Trampa həsr etməsini deməsi də ABŞ prezidentinə böyük ümidlərin olduğunu göstərir. Qənaətimcə, Nobel Sülh Mükafatının Trampa verilməməsi Ağ Ev sahibinin Venesuela və ya İrana yönəlik siyasətinə ciddi təsir etməyəcək. Trampın gələcək addımlarını müəyyən edəcək əsas amil ABŞ-dakı siyasi vəziyyətdir. Son sorğular göstərir ki, demokratların mövqeləri güclənib. Əgər belə gedərsə, gələn il demokratlar Konqresə aralıq seçkilərdə qalib gələ bilərlər. Buna görə zaman artıq Trampın əleyhinə işləyir və hansısa ciddi uğura nail olmalıdır. Bu isə Venesuela və ya İranda rejim dəyişikliyi ola bilər".
Akif NƏSİRLİ
