Serbiya Prezidenti Aleksandar Vuçiç özünün X sosial media səhifəsində yazıb ki, Türkiyənin davranışından, BMT nizamnaməsini və BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1244 saylı qətnaməsini kobud şəkildə pozmasından, həmçinin Priştina hakimiyyətini silahlandırmaya davam etməsindən dəhşətə gəlir: "İndi tamamilə aydındır ki, Türkiyə Osmanlı İmperiyasını bərpa etmək arzusundadır".
Oktyabrın 8-də Kosovonun Baş naziri Albin Kurtin türk pilotsuz təyyarələrinin ölkəyə çatdırıldığını açıqlayıb. Onların təhvil verilməsi əvvəlcə gələn ilin yanvarına planlaşdırılsa da, yüklər Kosovoya daha tez çatdırılıb.
Düzdür, BMT (Birləşmiş Millətlər Təşkilatı) Kosovonu müstəqil dövlət kimi tanımır. Yəni Kosovo BMT-yə üzv deyil. BMT-yə üzv olmaq üçün Təhlükəsizlik Şurasının tövsiyəsi və Baş Assambleyanın səs çoxluğu ilə qərar qəbul edilməlidir.
Rusiya və Çin BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri kimi veto hüququna malikdirlər və Kosovonun tanınmasına qarşı çıxırlar.
BMT-nin Kosovo ilə bağlı fəaliyyəti təşkilatın 1244 saylı qətnaməsinə əsaslanır (1999). Həmin qətnamə Kosovonu rəsmi olaraq Serbiyanın suveren ərazisi kimi tanıyır, lakin beynəlxalq idarəetmə BMT missiyasına (UNMIK) verilib.
Amma bəzi ölkələr (ABŞ, Türkiyə, Aİ-nin əksər üzvləri və ümumilikdə 100-dən çox dövlət) Kosovonu müstəqil dövlət kimi tanıyır və bu həmin dövlətlərini müstəsna hüququdur.
Amma BMT rəsmi səviyyədə tanımayıb, çünki bu, bütün üzvlərin və xüsusilə Təhlükəsizlik Şurasının razılığını tələb edir.
İkitərəfli münasibətlərdə əsas meyar dövlətlərin bir-birini müstəqil dövlət kimi tanımasıdır. Türkiyə və Kosovo bir-birini qarşılıqlı şəkildə müstəqil dövlət kimi tanıyır. Ona görə də bu iki ölkə bir-biri ilə qarşılıqlı iqtisadi, siyasi, hərbi, mədəni və s. münasibətlər qura bilər. Kosovonun BMT-də tanınma problemi isə Çin və Rusiyanın səlahiyyətlərindən sui-istifadə etmələri ilə bağlıdır.
Məsələn, Pakistan Ermənistanı müstəqil dövlət kimi tanımır, amma İran onunla hərtərəfli əlaqələr qurur. Deməli Pakistan İran-Ermənistan münasibətlərini təəccüblə qarşılamalıdır?
Baki-xeber.com nəşrinə görə, BMT-nin 1244 saylı qətnaməsi (1999) Kosovonun Serbiyanın suverenliyi altında olduğunu qəbul edir, lakin həm də bölgədə müvəqqəti beynəlxalq idarəetmə (UNMIK) yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu o deməkdir ki, BMT Kosovonu ayrıca dövlət kimi tanımayıb, ancaq onun idarəetməsini beynəlxalq nəzarətə verib.
Kosovonun BMT-yə üzv olması üçün Təhlükəsizlik Şurasının tövsiyəsi lazımdır, burada isə Rusiya və Çin veto hüququndan istifadə edir.
Beynəlxalq hüquqa görə, bir dövlətin başqa bir dövləti tanıması suveren qərardır. Yəni BMT-nin tanımadığı bir ərazini ayrı-ayrı ölkələr müstəqil şəkildə tanıya bilər. Bu baxımdan, Türkiyə Kosovonu tanıyıb, diplomatik əlaqə qurub və bu çərçivədə hərbi əməkdaşlıq da mümkündür.
Belə münasibət BMT-nin qərarını pozmaq deyil, Türkiyənin ikitərəfli diplomatik səlahiyyətinin icrasıdır.
Serbiya Kosovonu öz ərazisi hesab etdiyinə görə, Kosovoya istənilən silah tədarükünü öz suverenliyinə təhdid kimi qiymətləndirir. Vuçiçin "Osmanlı imperiyasını bərpa etmək" kimi ritorikası emosional-siyasi xarakter daşıyır, hüquqi əsasdan çox daxili auditoriyaya yönəlib. Amma beynəlxalq hüquq nöqteyi-nəzərindən Türkiyə bu addımı öz tanıma qərarına əsaslanaraq atır.
Məsələn, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Pakistan 1991-ci ildən bəri Ermənistanı müstəqil dövlət kimi tanımır. Lakin İran Ermənistanla diplomatik, iqtisadi və hətta enerji əməkdaşlığı qurur. Pakistan bu əlaqələrə etiraz etsə də, İranın beynəlxalq hüquq baxımından buna tam hüququ var — çünki o, Ermənistanı tanıyıb.
Bu vəziyyət Türkiyə-Kosovo münasibətlərinə tam bənzəyir.
Eyni zamanda, Türkiyə BMT-nin qərarını pozmur, çünki BMT Kosovoya qarşı hərbi, iqtisadi və ya diplomatik embarqo tətbiq etməyib. BMT-nin tanımaması Kosovonun dövlət statusunu beynəlxalq səviyyədə məhdudlaşdırır, lakin tanıyan ölkələrin onunla əlaqə qurmasına qadağa qoymur.
Vuçiçin narahatlığı hüquqi deyil, geosiyasi və emosional xarakter daşıyır, çünki bu, Serbiyanın bölgədəki təsirini azaldır.
Türkiyənin addımı: hüquqi baxımdan legitimdir
Türkiyə Kosovonu müstəqil dövlət kimi 2008-ci ildə tanıyıb və o vaxtdan bu yana Priştina ilə diplomatik, iqtisadi və hərbi əməkdaşlıq aparır. Ankaranın Kosovaya dron verməsi BMT qərarına zidd deyil, çünki 1244 saylı qətnamə silah embarqosunu əhatə etmir.
Yəni Türkiyə tanıdığı dövlətlə normal ikitərəfli əlaqə qurur.
Bu baxımdan, Vuçiçin iddiaları hüquqi əsasdan çox siyasi və emosional xarakter daşıyır.
Kosovonun Türkiyə ilə hərbi yaxınlaşması Serbiyanın bölgədəki nüfuzunu azaldır.
Ankara son illər Albaniya, Bosniya və Kosovoda hərbi təlimlər, infrastruktur layihələri və humanitar proqramlar vasitəsilə yumşaq gücünü şiddətləndirib.
Bu, həm də Rusiya-Serbiya tandeminin təsirini balanslaşdırmaq məqsədi daşıyır.
Türkiyənin bu addımları Balkanlarda NATO-nun maraqları ilə uzlaşır, çünki regionda Avroatlantik təsiri möhkəmləndirir.
Yəni BMT Kosovonu tanımır, amma Kosovonu tanıyan ölkələr onunla əlaqə saxlamaq hüququna malikdir.
Türkiyənin Kosovaya dron satışı beynəlxalq hüquq baxımından qanunidir.
Serbiyanın narazılığı hüquqi yox, siyasi məna daşıyır — bu, Balkanlarda təsir bölgələrinin yenidən formalaşması ilə bağlıdır.
Vuçiçin “Osmanlı imperiyasının bərpası” bəyanatı isə hec bir məntiqə sığmır.
Vuçiçin “Osmanlı imperiyasının bərpası” bəyanatı, əslində Serbiya-Türkiyə münasibətlərinə dair narahatlıq ifadəsi kimi qəbul edilə bilər. Bu, Serbiya üçün Türkiyənin regional nüfuzunu artıran siyasətlərin, məsələn, Kosovaya hərbi texnologiya (dron) satışının daha da diqqətlə izlənməsinə səbəb ola bilər.
Türkiyənin Kosovaya dron satışı, xüsusilə hərbi və kəşfiyyat dronları, bölgədə hərbi balansı dəyişdirə bilər. Vuçiçin bəyanatı, bu balansı və Serbiya maraqlarını nəzərə alaraq, Türkiyənin hərbi texnologiyasının “dost olmayan tərəfə” keçməsi narahatlığını əks etdirə bilər.
Digər tərəfdən, Vuçiçin Osmanlı ritorikası ilə çıxışı, həm Serbiya daxilində milli-mənəvi mesajdır, həm də Türkiyəyə dolayısı ilə xəbərdarlıqdır: “regionda fəaliyyətinizin və təsirinizin sərhədlərini bilmək lazımdır”. Bu kontekstdə Kosovaya dron satışını “strateji narahatlıq” kimi şərh etmək mümkündür.
Bununla yanaşı, Türkiyə ilə Kosovo arasında hərbi əlaqələr NATO daxilində də maraq oyunu yaradır. Vuçiçin Osmanlı bərpası ritorikası Serbiyanın öz geopolitik mövqeyini gücləndirmə cəhdi kimi də görünə bilər və nəticədə Türkiyənin hərbi yardımı (dronlar) Serbiya üçün narahatlıq doğurur.
Yəni məntiqi əlaqə birbaşa deyil, amma geosiyasi, strateji və simvolik baxımdan bu iki hadisə bir-biri ilə bağlı düşünülə bilər: Vuçiçin bəyanatı Türkiyənin regional hərbi fəaliyyəti, o cümlədən Kosovaya dron satışı kontekstində Serbiya üçün narahatlıq mesajıdır.
Akif NƏSİRLİ
