Keçmiş sovet ölkələri liderlərinin Tacikistan sammiti dünya miqyasında da xüsusi diqqətlə izlənilir. “Bloomberg” agentliyi yazır ki, buna səbəblərdən biri də postsovet ölkələrin rəhbərlərinin Rusiya lideri Vladimir Putinlə eyni masa ətrafında bu ölkə ilə əlaqələr barədə müzakirələridir:
“Reallıqda isə onların çoxu Ukraynanın işğalı başlayandan Moskvadan uzaqlaşıb. Vaxtilə Rusiyanın orbitində olan Qazaxıstan, Ermənistan və Azərbaycan indi Çin, Avropa İttifaqı, Türkiyə, hətta Körfəz ölkələri kimi rəqiblərlə əlaqələri dərinləşdirirlər. Onlar Kremlin aqressiyasından özlərini qorumağa çalışırlar”.
“Karneqi Berlin” Rusiya və Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin direktoru Aleksandr Qabuyev deyir ki, Moskvadan üzçevirmənin səbəbi təhdiddir: “Onlar riskləri gözə alaraq Rusiyadan mümkün qədər uzaqlaşmağa çalışırlar”. Qeyd edək ki, oktyabrın 9-da Düşənbədə “Orta Asiya – Rusiya sammiti” keçirilib. Ayın 10-da isə MDB Dövlət Başçıları Şurasının iclası keçiriləcək. “Bloomberg” qeyd edir ki, Ukraynadakı təcavüzkar müharibəyə Rusiyanın iqtisadi və hərbi resursları sərf olunur. Kremldə bəziləri Moskvanın mövqeyinin zəifləməsindən narahatdır və bu arada böyük güclər regiona daxil olur. Müharibə gözlənilən təhlükədən əlavə, Rusiyanın iqtisadi və hərbi resurslarını tükəndirir: “Kreml öz təsirinin azalmasından narahat olsa da, digər əsas oyunçular boşluğu doldurur. Son iki ildə Çinin beş Mərkəzi Asiya respublikası ilə ticarəti üçdə bir həcmdə artıb. İyun ayında Çin prezidenti Si Cinpin Qazaxıstana səfər edib, avqustda isə ABŞ prezidenti Donald Tramp Ermənistan və Azərbaycan liderləri arasında sülh sazişinin imzalanmasına köməklik göstərdikdən sonra onları Ağ Evə dəvət edib. ABŞ Ermənistan ərazisindən keçərək Türkiyə ilə sərhəddə yerləşən Azərbaycanın Naxçıvan anklavına qədər uzanacaq “Tramp yolu” adlanan layihəni inkişaf etdirmək üçün müstəsna hüquqlar əldə edib. Türkiyə də yeni imkanlardan yararlanmağa çalışır. Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan Azərbaycanda keçirilən türkdilli ölkələrin sammitində iştirak edib. Aİ nümayəndələri aprel ayında Mərkəzi Asiya liderləri ilə danışıqlar aparıblar. Londonda yerləşən Birləşmiş Xidmətlər İnstitutunun (RUSI) baş elmi işçisi Emili Ferris deyir: “Ukraynadakı müharibə bütün resurslarını tükəndirdiyi bir vaxtda Rusiya həmişə xaricə güc layihələndirə bilməz. Onların imkanları artıq son həddə çatıb və Ukraynadakı müharibə onların əsas prioritetidir. Bütün bunlara baxmayaraq, Rusiya regionda əhəmiyyətli siyasi, iqtisadi və hərbi təsirini saxlayır. Bu ölkələrdən olan milyonlarla əməkçi miqrant Rusiyada işləyir və yerli iqtisadiyyatları dəstəkləyərək evlərinə pul köçürmələri göndərir. Qazaxıstan, Qırğızıstan və Ermənistan Moskvanın himayəsində olan vahid gömrük zonasının bir hissəsidir. Tacikistan Rusiya ilə müdafiə alyansının üzvüdür, Qazaxıstan isə alyansda Rusiya hərbi bazası olmayan yeganə ölkədir. Bu, o deməkdir ki, Ukraynada müharibə başa çatdıqdan sonra yeni ittifaqların yaradılması imkanları pəncərəsi tez bağlana bilər, ona görə də ölkələr yeni əlaqələri gücləndirməyə tələsir. Yaxın Şərq Araşdırmalar İnstitutunun xüsusi müşaviri Vladislav İnozemtsev qeyd edir ki, Putinin təsiri zəifləyib, lakin çox keçməyib: “Qərb nadir hallarda belə məqamlardan necə yararlanacağını bilir”. O xatırladıb ki, Qazaxıstan bu yaxınlarda Çin, Fransa və Cənubi Koreya şirkətlərinin tenderdə iştirak etməsinə baxmayaraq, ölkənin ilk atom elektrik stansiyasının tikintisi üçün Rusiyanın “Rosatom” dövlət korporasiyasını seçib. Buna baxmayaraq, Moskvanın artıq ciddi rəqibləri var.
Çin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü vasitəsilə öz təsirini genişləndirir və artıq regionun iki aparıcı iqtisadiyyatı olan Qazaxıstan və Özbəkistanın ən böyük ticarət tərəfdaşına çevrilib. Sinin səfəri zamanı Qazaxıstan Çinlə 24 milyard dollarlıq müqavilələr imzalayıb və iki ölkə arasında üçüncü dəmir yolunun tikintisinə razılıq verib. “Rothschild & Co” şirkətinin MDB regionunun rəhbəri Covanni Salvetti qeyd edib: “Rusiya indi Özbəkistanda daha az görünür. Çinlilər tərəddüd etmədən bu boşluğu doldururlar”. Və bu təkcə Çinə aid deyil. Avropa İttifaqı Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan və Qırğızıstan ilə nəqliyyat marşrutlarının, mühüm mineralların istehsalının və enerjinin inkişafı üçün 12 milyard avroya qədər investisiya proqramını nəzərdə tutan strateji tərəfdaşlıq sazişi imzalayıb. Mərkəzi Asiya ölkələri həmçinin Rusiyanın hərbi sənaye kompleksinə tətbiq edilən sanksiyalardan yayınmamaq üçün nəzarəti gücləndirəcəklərinə söz veriblər. Aİ, öz növbəsində, malların Çindən Türkiyəyə və Misirə daşınmasına imkan verən regionda yeni ticarət yolları hazırlayır. Fars körfəzi ölkələri də varlığını gücləndirir. 2023-cü ildə Səudiyyə Ərəbistanı Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə Körfəz Əməkdaşlıq Şurasının ilk sammitinə ev sahibliyi etdi. Lakin bu ilin mayında Özbəkistanda keçirilməsi planlaşdırılan ikinci sammit heç bir izahat verilmədən qeyri-müəyyən müddətə təxirə salınıb. Keçən il Ermənistan Rusiya ilə hərbi ittifaqda iştirakını dondurub və Moskvanı buradan tamamilə geri çəkilməklə hədələyib. İrəvan Aİ-yə daxil olmaq niyyətini açıqladı və 2023-cü ildə Moskvanın mövqeyinə baxmayaraq, Putinin Ukraynada hərbi cinayətlərə görə həbs olunmasına order verən Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə üzvlüyünü ratifikasiya etdi. Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayev Kremlin təzyiqlərinə baxmayaraq, Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsini dəstəkləməkdən imtina edib. Ötən ay o, Nyu-Yorkda BMT Baş Assambleyası çərçivəsində Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski ilə görüşüb. Hələ bundan əvvəl, avqustda Tokayev Ukraynanın müstəqilliyini təmin etmək üçün beynəlxalq təhlükəsizlik təminatlarını dəstəklədiyini bəyan etmişdi. Londonda yerləşən “PRISM Strategic Intelligence Ltd.” analitik firmasının tərəfdaşı Keyt Mallinson qeyd edib ki, müharibə başlayandan bəri Rusiyanın qonşu ölkələri Moskvadan asılılığını azaltmaq üçün müxtəlif güc mərkəzləri ilə münasibətlərini balanslaşdırmağa çalışıblar. “Mərkəzi Asiya ölkələrinin genişmiqyaslı işğaldan öyrəndiyi əsas dərs odur ki, Rusiya nəyin bahasına olursa olsun, strateji məqsədlərindən əl çəkməyəcək”, o, yekunlaşdırıb”. “Reuters” isə yazır ki, Ukraynada müharibə davam etdiyi müddətdə Putin ölkəsinin Asiyadakı qonşuları ilə əlaqələrinin inkişafına getdikcə daha çox maraq göstərir. Buraya Çinlə limitsiz tərəfdaşlıq, Şimali Koreya ilə əməkdaşlıq daxildir. Pxenyan Ukraynadakı müharibəyə əsgər də yollayıb: “Putin Orta Asiya ölkələri ilə əlaqələri gücləndirməyə, regionda sabitliyin vaxtaşırı pozulmasını – sərhəd mübahisələrini, rəqib qruplar arasındakı daxili çəkişmələri önləməyə çalışacaq”. Bu arada xatırladaq ki, 2022-ci ildəki Rusiya-Orta Asiya sammitində Tacikistan prezidenti Emoməli Rəhmon Putinə region ölkələrinə yetərincə sayqı göstərmədiyinə görə iradını bildirmişdi. O, Putindən tələb etmişdi ki, Orta Asiya ölkələri ilə keçmiş Sovet ittifaqının tərkib hissəsi kimi davranmağı dayandırsın. “Vedomosti” yazır ki, Düşənbəyə gedən Putin Rəhmona bir rəsm əsəri və tacik xalqının tarixi barədə unikal elmi monoqrafiyanın birinci nüsxəsini təqdim edib. “Taciklər” adlı monoqrafiya cəmi 25 nüsxə ilə nəşr olunub. Amma Maks Birşteynin “Tacik dostlar” əsərini təqdim edərkən Putin onu Rusiya, sovet klassikası adlandırıb.
Nahid SALAYEV
