“Cənubi Qafqazda sülhə aparan gözlənilməz yol”. Karnegi Avropa Fondunun aparıcı əməkdaşı Tomas de Vaal “Foreign Affairs” dərgisində Azərbaycanla Ermənistanın avqustun 8-də Vaşinqtondakı sülh sammitindən, Rusiyaya qarşı ortaq mövqeyin Amerika sazişini reallığa çevirməsindən yazır.
Müəllif qeyd edir ki, iki ölkə arasında aylarla çəkən ikitərəfli danışıqlardan sonra şərti sülh sazişi üçün məqam yetişmişdi. Hər iki tərəf regionda ənənəvi hegemon olan Rusiyanın sülhün təminatçısı olmasını istəmirdi deyə, ABŞ prezidenti Donald Trampın sülh sammitinə ev sahibliyi etmək təklifi cəlbedici göründü: “Avqustun 8-də ABŞ prezidenti Donald Tramp Ağ Evdə Ermənistan və Azərbaycan liderlərini Trampın “tarixi sülh sammiti” adlandırdığı görüş üçün qəbul edib. Prezidentin Rusiya və Ukrayna arasında barışıq əldə etmək üçün uğursuz yüksək profilli səylərində olduğu kimi, bu, həddindən artıq hesablama kimi görünə bilərdi. Axı 30 ildən artıqdır ki, iki Cənubi Qafqaz ölkəsi barışmaz düşmən olub. Onlar iki müharibə aparıblar və onların əhalisi bir-birinə zidd olan tarixi rəvayətlərə köklənib. Ancaq bu vəziyyətdə, şansla olduğu kimi, bacarıqla da, Tramp böyük əhəmiyyət kəsb edən bir şeyə nail ola bildi. İki ölkə arasında aylarla davam edən ikitərəfli danışıqlardan sonra müvəqqəti sülh razılaşması üçün an yetişməkdə idi. Əsas odur ki, hər iki tərəf ənənəvi regional hegemon olan Rusiyanın razılaşmanın təminatçısı kimi çıxış etməsini istəmirdi ki, bu da Trampın sülh sammitinə ev sahibliyi etmək təklifini xüsusilə cəlbedici edirdi. Ağ Evdə Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan və Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev növbəti münaqişənin qarşısını almaq üçün qısa, lakin mənalı bəyanat imzalayıblar. Onlar həmçinin müşahidəçilərin uzun illər davam edən münaqişələrdən sonra diplomatik və siyasi münasibətləri normallaşdıran sülh sazişi adlandırdıqları 17 bəndlik mətni parafladılar, lakin imzalamadılar. Onlar Azərbaycanın Ermənistan, İran və Türkiyə ilə həmsərhəd olan Naxçıvanla birləşdirən yeni avtomobil və dəmir yolu əlaqəsi planını birgə təsdiqləyiblər. Ermənistan beynəlxalq sülh və tərəqqi üçün Tramp marşrutu adlandırılmalı olan keçidə suveren nəzarəti saxlamaqla öz ərazisindən keçən 27 millik nəqliyyat dəhlizinin inkişafı hüququnu Amerika şirkətinə verib və Azərbaycana Naxçıvana və Naxçıvandan “maneəsiz çıxış” təmin ediləcək. Qeyd edək ki, TRİPP planı Əliyev, Paşinyan və Putin arasında 2020-ci ildə imzalanmış sazişi əvəz edir. Tramp administrasiyası öz növbəsində, qismən Birləşmiş Ştatlar üçün potensial kommersiya faydasına görə, lakin daha çox, uzunmüddətli sülh razılaşmasının Trampın qlobal sülhməramlı olmaq iddiasını gücləndirəcəyinə görə sazişə sponsorluq edir. Lakin avqustda Ağ Evdə əldə edilmiş sülh çərçivəsi hələ də kövrəkdir. Bu, yalnız Birləşmiş Ştatlar TRIPP-i həyata keçirməyə və münaqişə nəticəsində bağlanmış digər marşrutların yenidən açılmasına kömək edəcəyi təqdirdə uğur qazanacaq. Bunun üçün o, Ermənistan, Azərbaycan və Türkiyə ilə birlikdə hər üç ölkə arasında şərq-qərb nəqliyyat zəncirində digər əlaqələri maliyyələşdirmək və qurmaq üçün işləməlidir ki, bu da Tramp yolunu təkcə yerli layihə deyil, beynəlxalq magistral edəcək. Birləşmiş Ştatlar həmçinin Cənubi Qafqaza Vaşinqtondan daha çox siyasi və maliyyə sərmayəsi qoyan Avropa İttifaqı ilə sıx əməkdaşlıq etməli olacaq.
Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh sazişinin əldə olunmasında Avropanın dəstəyi çox mühüm olacaq. Moskva, təbii ki, ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə Bakı ilə İrəvan arasında yaxınlaşmanın uğursuzluğunu görmək istərdi. Lakin Vaşinqton və onun avropalı tərəfdaşları mürəkkəb tranzit sazişini həyata keçirmək və yerli və xarici aktorların qaçılmaz olaraq qaldıracağı maneələrin öhdəsindən gəlmək üçün məşğul olsalar, Cənubi Qafqaz onilliklər boyu onu geridə qoyan münaqişə silsiləsindən nəhayət çıxa bilər. Ağ Evdə tərtib olunmuş sövdələşmə Azərbaycanın Cənubi Qafqazda dominant oyunçu kimi meydana çıxmasını əks etdirir. Bu yeni reallıq ilk olaraq 2020-ci ildə Ermənistan və Azərbaycan arasında 44 gün ərzində aparılmış ikinci Qarabağ müharibəsindən sonra formalaşmağa başladı. İllərlə diplomatik dalana dirəndikdən sonra Azərbaycan həmin il Ermənistanla mübarizəni bərpa etdi və 1990-cı illərdə itirdiyi Qarabağı və ətrafındakı bütün əraziləri geri qaytarmağa nail oldu. Bu döyüş meydanında qazanılan qələbənin ardınca 2003-cü ildən Azərbaycanın prezidenti olan Əliyev Ermənistanla sülh sazişi üzrə danışıqlar aparsa da, deyəsən, onun ölkəsinin regional güc balansında üstünlüyə malik olduğuna əmin olaraq onu bağlamağa tələsmirdi. Əliyev işlədiyi müddətdə tarixən Ermənistanın uzun müddət müttəfiqi olan Rusiya ilə münasibətləri məharətlə idarə edib. 2022-ci ildə o, Kremlin Ukraynaya hücumuna başlamazdan cəmi iki gün əvvəl Putinlə dövlətlərarası müqavilə imzalayıb. 2024-cü ilin avqustunda Putin hətta Azərbaycana dövlət səfəri də etdi. Amma o vaxtdan Bakının Moskva ilə münasibətləri kəskin şəkildə pisləşib. Xüsusilə son doqquz ayda Əliyev Rusiyaya qarşı daha ehtiyatlı olub və Ermənistanla sülh əldə etməyə meyllənib. Problemlər dekabr ayında, Rusiya zenit raketinin səhvən Azərbaycan sərnişin təyyarəsini vurması və 38 mülki vətəndaşın həlak olması ilə başlayıb. Putin üzr istəməyincə, Əliyev qeyri-adi kəskin irad tutdu. Bütün bunlar onu göstərir ki, Azərbaycan lideri indi Moskvanı istənilən yeni regional nizamlanmadan kənarda saxlamaq əzmindədir. Qeyd edək ki, Ermənistanın da Rusiya problemi var ki, bu da Azərbaycanla maraqların taktiki uzlaşmasını şərtləndirir. Çarlıq dövründən bəri Rusiya Ermənistanı Osmanlı İmperiyasından (sonra onun varisi olan Türkiyəyə qarşı) davamlı hərbi dəstəklə müdafiə edəcəyinə söz verməklə Ermənistanın sədaqətini təmin edib. Lakin son vaxtlar durum dəyişib. İndi ermənistan dəstək üçün ABŞ və Avropaya müraciət edir. Yanvar ayında, Tramp vəzifəyə başlamazdan bir qədər əvvəl Ermənistan hökuməti Bayden administrasiyası ilə daha sıx siyasi və kommersiya əlaqələri vəd edən strateji tərəfdaşlıq sazişi imzaladı və Ermənistan parlamenti mart ayında hökuməti Aİ-yə üzvlük axtarışlarına başlamağa çağıran qanun qəbul etdi. Bu, Rusiyanı Paşinyan hökumətinin sabitliyini pozmaq üçün getdikcə daha açıq-aşkar addımlar atmağa vadar etdi. İyun ayında Paşinyan bəyan etmişdi ki, onun administrasiyasını devirmək üçün planın qarşısı alınıb. Ermənistan hakimiyyəti birbaşa Moskvanı günahlandırmadı, lakin İrəvandakı aparıcı rusiyalı erməni iş adamı Samvel Karapetyan həbs olundu. Daha da sensasiyalı hadisədə Rusiya ilə əlaqəsi olan iki erməni yepiskopu saxlanılıb. Hökumət sui-qəsdin sübutlarını, o cümlədən tapılmış silah anbarını açıqlayıb. Paşinyanın ənənəvi olaraq Moskvaya yaxın olan erməni kilsəsi ilə qarşıdurmaya hazır olması onun Ermənistanın Rusiyadan tarixi asılılığını qırmaq üçün nə qədər uzağa getməyə hazır olduğuna işarədir. Beləliklə, Moskvanın ortaq itaətsizliyi Rusiyanın Qafqazdakı imkanlarının Ukraynadakı müharibə ilə yoxlanıldığı bir vaxtda iki lideri yaxınlaşmağa sövq etdi. Buna görə də Vaşinqtondan gələn diplomatik təkliflər xüsusilə alqışlandı. Vaşinqtonda bağlanan sövdələşmələrin reallaşması üçün çox iş görülməlidir. İki lider tərəfindən paraflanan 17 bəndlik saziş münasibətlərin normallaşması və münaqişənin formal şəkildə dayandırılması üçün açardır. Kreml isə Vaşinqton razılaşmalarını əngəlləməyə cəhd edə bilər. Rusiya bu əraziyə hələ də strateji əhəmiyyət verir, çünki 2020-ci il müharibəsindən sonra bu əraziyə nəzarəti öz üzərinə götürmüşdü. Moskva güman edirdi ki, o, Rusiya sərhəd qoşunlarını marşrut boyunca yerləşdirəcək, həm Ermənistan, həm də Azərbaycan üzərində təsir rıçaqları qazanacaq və özünün Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizinin, Rusiyanı Fars körfəzi ilə birləşdirən uzun müddətdir axtarılan avtomobil, dəmir yolu və dəniz layihəsinin çatışmayan hissəsini təmin edəcək. Hələlik Kremlin razılaşmalara reaksiyası açıq qarşıdurma deyil, soyuqqanlı olub. Moskva və Tehran ABŞ prezidentinin adını daşıyan marşrutu açıq şəkildə pozmaqda ehtiyatlı olacaqlar. Lakin onlar Ermənistan və Azərbaycan əsas detallar üzrə razılığa gələ bilməsələr və ya Trampın prezidentliyi başa çatdıqdan sonra onu fəal şəkildə pozarsa, sazişi gözdən salmaq üçün imkanlar axtaracaqlar. ABŞ-ın sülh vasitəçisi olmasının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, həm güclüdür, həm də regiondan uzaqdır. Vaşinqton Moskvanın regionun hakimi olmaq iddiasına son qoymağa qadirdir . Bununla belə, Trampın dəstəyi Bakı və İrəvana Moskvaya qarşı durmaq üçün cəsarət verir”.
Nahid SALAYEV
