ŞƏT-lə dərinləşən əməkdaşlıq Azərbaycanı Avrasiyada mühüm güc mərkəzinə çevirir
Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) Səmərqənd toplantısından sonra bu qurumun fəaliyyəti beynəlxalq miqyasda indi daha çox diqqət cəlb etməkdədir. Belə görünür ki, ŞƏT yaxın tezlikdə beynəlxalq təhlükəsizlik və iqtisadi güc mərkəzi kimi daha çox diqqət cəlb edəcək.
Qeyd edək ki, 2016-cı ildə Azərbaycanla ŞƏT arasında əməkdaşlıq sahələrini əks etdirən memorandum imzalanıb. ŞƏT ilə əməkdaşlıq istiqamətləri arasında təşkilatın ənənəvi prioritet sahələri olan və Azərbaycan üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən terrorizm, ekstremizm və separatizm ilə mübarizə, regional təhlükəsizliyin və sabitliyin təminatı müəyyənləşdirilib. Həmçinin ölkəmizin beynəlxalq müstəvidə mühüm rol oynadığı sivilizasiyalararası dialoq, multikulturalizm və tolerantlığın təşviqi sahələri də diqqət mərkəzində olan məsələlərdəndir. Ölkəmizin strateji müttəfiqi olan Türkiyə də ŞƏT-lə əməkdaşlığını genişləndirir. ABŞ-a səfəri çərçivəsində bu məsələyə toxunan Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyip Ərdoğan ABŞ-da PBS televiziyasına müsahibəsində Türkiyənin bu təşkilta üzv olmaq niyyətini belə izah edib: “Avropa İttifaqı 52 ildir Türkiyəni qeyri-müəyyən vəziyyətdə saxlayır. Biz NATO ölkəsi olsaq da, hətta NATO ölkələri Avropa İttifaqı prosesində bizi gözlədir. İstər-istəməz fərqli axtarışlara girmək vəziyyətində ola bilərik. Avropa İttifaqı bizi 52 il tutub-saxlayacaq, ona yaxınlaşmağa imkan verməyəcək və ondan sonra “niyə burada görüşdü, niyə orda görüşdü?” deyəcək. Görüşərəm”. Qeyd edək ki, Türkiyə ŞƏT iclasına ilk dəfə məhz Səmərqənd sammitində qatılıb. Buradakı çıxışında Ərdoğan təhlükəsizlikdən iqtisadiyyata, enerjidən nəqliyyata, kənd təsərrüfatından turizmə qədər bütün sahələrdə Türkiyənin ŞƏT-lə əməkdaşlıq etməyə hazır olduğunu bildirib. Burada bir daha xatırladaq ki, ŞƏT regional əməkdaşlıq təşkilatıdır. Əsas əməkdaşlıq mövzusu təhlükəsizlik olan ŞƏT ilk olaraq 1996-cı ildə Çin, Rusiya, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistan tərəfindən “Şanxay Beşliyi” adı ilə yaradılıb. 2001-ci ildə Özbəkistanın da qatılması ilə adı Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı olaraq dəyişib. 2005-ci ildə Hindistan və Pakistan da təşkilata müşahidəçi qismində qatılıb, 2017-ci ildə tam üzvlüyə keçiblər. Beləcə, təşkilatın üzv sayı səkkizə çatıb. Təşkilata üzvlük müqaviləsini 15 sentyabr 2022-ci ildə son zirvə görüşündə imzalayan İranın da 2023-cü ilin aprelində tam üzv olması gözlənilir. Təşkilatın beynəlxalq strukturunda mütəmadi olaraq toplanan Dövlət Başçıları Şurası və Hökumət Başçıları Şurası ilə yanaşı, katiblik, Regional Terrorla Mübarizə Strukturu, Xarici İşlər Nazirləri Şurası kimi strukturlar da mövcuddur. ŞƏT katibliyi Çinin paytaxtı Pekində, " Regional Terrorla Mübarizə Strukturu isə Özbəkistanın paytaxtı Daşkənddə yerləşir. ŞƏT-in üzvləri ilə yanaşı, müşahidəçiləri və dialoq tərəfdaşları da var. Müşahidəçilər İran, Monqolustan, Əfqanıstan və Belarusdur. Dialoq tərəfdaşları Şri-Lanka, Türkiyə, Kamboca, Azərbaycan, Ermənistan, Nepal, Misir və Qətərdir. ABŞ-nin müşahidəçi olmaq tələbi isə 2005-ci ildə rədd edilib.
ŞƏT-in üzvü olan 8 ölkənin əhalisi dünya əhalisinin 40 faizdən çoxunu təşkil edir.
Bu siyahıya müşahidəçilər və dialoq tərəfdaşlarını da əlavə etdikdə dünya əhalisinin, demək olar ki, yarısı təmsil olunur. Dövlətlərarası bir qurum olan ŞƏT-in yaradılmasında Çin və Rusiyanın Asiyada təhlükəsizliklə bağlı əməkdaşlıq etmək məqsədləri əsas rol oynayıb. Təşkilatın təhlükəsizlik barəsində narahatlıqlarından biri Orta Asiyadakı islamçı təşkilatlar və narkotik ticarəti idi. ŞƏT üzvləri bir-biri ilə kəşfiyyat məlumatları paylaşır, birgə hərbi təlimlər təşkil edir, cinayətkarları bir-birinə təhvil verirlər. Təşkilat Rusiya və Çinin Orta Asiya ilə bağlı siyasətlərini koordinasiya etmək üçün bir vasitəçi mahiyyətini daşıyır. Lakin bir hərbi ittifaq deyil. Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutunun keçmiş direktoru Bates Gillin sözlərinə görə, təşkilatın yaradılması zamanı Rusiya və Çinin ABŞ-ın Asiyaya mümkün müdaxilələrinə qarşı birgə hərəkət etmək istəkləri də olub. ŞƏT Avropa İttifaqının alternativi kimi də qiymətləndirilir. Lakin fərqlər də var. Avropa İttifaqı iyerarxik olaraq üzv dövlətlərdən yuxarıda yerləşən hökumətlərüstü struktur olsa da, ŞƏT əməkdaşlıq üçün yaradılmış hökumətlərarası strukturdur. Aİ-nin iqtisadiyyat, siyasət, təhlükəsizlik və insan haqları ilə bağlı məcburi mükəlləfiyyəti, üzv dövlətlərin millət vəkilləri tərəfindən təmsil olunan və qanunvericilik səlahiyyətinə malik parlamenti, məhkəməsi, himni və bütün üzv dövlətlərin bayraqları ilə yanaşı istifadə edilən bayrağı var, ŞƏT-də isə bunlar mövcud deyil. Aİ-yə üzv dövlətlər arasında insanların, kapitalın və məhsulların sərbəst hərəkəti mövcud olsa da, ŞƏT-də bunlar yoxdur. Aİ digər ölkələrlə azad ticarət sazişi imzalaya bilsə də, ŞƏT üzvlərinin öz aralarında belə azad ticarət sazişi yoxdur. Avropa İttifaqı və Qlobal Araşdırmalar Assosiasiyasının vitse-prezidenti Can Baydarol Avropa İttifaqının müttəfiqlərinin Aİ üzvünün ŞƏT-ə üzv olmasına icazə vermədiklərini, bu baxımdan hüquqi və texniki maneələrin olduğunu bildirir və “Qərb dünyasındasınızsa, Çin və Rusiya ilə yanaşı ola bilməzsiniz” deyir. İndi görünən odur ki, Azərbaycan üçün ŞƏT-lə əməkdaşlıq daha maraqlıdır. Ekspertlər hesab edir ki, Azərbaycanın ŞƏT-lə əlaqələrin qurulmasında bir neçə marağı var. Azərbaycanın birinci hədəfi bu təşkilatda yer alan ölkələrlə iqtisadi və ticarət əlaqələrini genişləndirməkdir. Çinin elan etdiyi “Bir Kəmər Bir Yol” layihəsi üzrə Çin mallarının bir hissəsinin Mərkəzi Asiya, Xəzər dənizi və Azərbaycan üzərindən Avropaya daşınmasında iştirak etmək ölkəmiz üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın strateji müttəfiqi Türkiyənin də bu təşkilata maraq göstərməsi Bakının bu təşkilata diqqətini artırır. Digər tərəfdən, gələcəkdə Ermənistan da bu təşkilata qoşula bilər və bu baxımdan da Azərbaycanın orda olması ölkənin maraqları baxımından əhəmiyyətlidir. Ekspertlərin fikrincə, Azərbaycan ŞƏT-lə əlaqələrini dərinləşdirsə də, bu, Qərblə münasibətlərə mənfi təsir etməz. Xüsusən də bu proses Avropa ilə əlaqələrə mane olmur, çünki elə Çindən ixrac ediləcək malların son ünvanı məhz Avropadır. ŞƏT-in son sammitində qəbul edilən Səmərqənd Bəyannaməsində də qarşılıqlı münasibətlərin daha da genişləndirilməsi məsələləri öz əksini tapıb.
Nahid SALAYEV
