Zəkəriyyə Əylislinin erməniləşdirilmiş gündəliyi...
SSRİ Elmlər Akademiyası Ermənistan filialının Tarix və Maddi Mədəniyyət İnstitutu 1939-cu ildə İrəvanda “Zəkəriyyə Əylislinin Gündəliyi” kitabını 3000 tirajla nəşr etmiş və dünya ölkələrinə yaymışdır (Dnevnik Zakariə Akulisskoqo, Akademiə Nauk SSSR – Armənskiy Filial İnstitut İstorii i Materialnoy kulğturi, İzdanie ArmFAN-a, Erevan, 1939).
XVII əsr erməni taciri kimi (səh.6) təqdim edilən Zəkəriyyə Əylisli 1630-cu ildə qədim Ordubadın Yuxarı Əylisində anadan olmuş, 61 il yaşamış, 1691-ci ildə vəfat etmisdir.
Nəşr edilmiş gündəlikdə yazıldığına görə, atası Zəkəriyyəni 17 yaşında ticarət işini öyrənmək üçün Türkiyəyə göndərir. 1647-1691-ci illərdə tacirlik edir, Avropanı və qismən Afrikanı gəzir, guya XVII əsrin tanınmış erməni taciri olur.
Gündəliyin əvvəlində verilmiş “Zəkəriyyə Əylisli və onun gündəliyi” (səh.5-10) hissəsi çoxsaylı və cavabsız suallarla doludur və bu suallara cavab da yoxdur.
1. Bu gündəlik hansı dildə və hansı əlifba ilə yazılıb?
2. Bu gündəlik harada saxlanılıb və orjinalı haradadır?
3. Zəkəriyyə erməni taciri kimi verilir. Onun atasının adı Ağamir, anasının adı Sevgüldürsə (səh.15), onların oğlu necə erməni ola bilər?
4. XVII əsrin Ordubadı öz memarlıq abidələri, qalaları, daş qoçları, mədrəsələri ilə Şərqdə çox tanınan bir şəhər, Əylis isə 2-3 kilsəsi olan kənd olduğu halda nəyə görə Ordubad yox, Əylis belə qabardılır?
5. Xanları, şahları türk, dövlətləri türk, əhalisi türk, dili türk olan belə bir yerdə hər bir varlığı yalandan erməniləşdirib, qarşısına erməni (armyanski) sözü yazmaqla, dünyaya yaymaqla dünyanı aldatmağın məqsədi nədir?... Ancaq və ancaq dünyanı yalana inandırmaqdır.
Zəkəriyyə gündəlikdə əvvəlcə Əylisdən hər bir yerə qədər olan məsafəni ağacla verir (1 ağac 5 km-ə bərabərdir). Göstərdiyi kəndlər, qəsəbələr, şəhərlər və yaşayış yerlərinin adlarının, onların idarəedicilərinin adlarının 90 faizi türk-azərbaycanlı adlarıdır.
1647-ci ildən 1681-ci ilə qədər – 34 ilin hər ayının hər günü ərzində olanları ardıcıllıqla gündəlikdə yazır. Qalan 10 ili ümumi verir. O vaxt tacirlər əsasən Ordubadda olan xam ipəklə ticarət edirdilər.
Göstərilir ki, iki Əylis var: Biri Yuxarı Əylis. Aşağı Əylis gündəlikdə Daşta adlandırılır (səh. 137).
Bir çox adlar erməniləşdirilib: “Azərbaycan” – “Adilbeyjan” (səh. 28), “Ordubad” – “Urduvar” kimi yazılıb (səh. 63, 72, 97, 142).
Tarixi 600 illik Osmanlı imperiyasının adı çəkilmiş, o vaxt olmayan “Türkiyə Ermənistanı” yazılıb. Göstərilir ki, tacirlər türk dilində danışırdılar (səh. 9). Yazılır ki, Zəkəriyyə Əylisli ilk dəfə XVII əsrdə erməni dili ifadəsini işlətmişdir (səh. 10). Bu gündəlik İrəvan xanlığının təmiz türk xanlığı olduğunu bir daha sübut edir (səh. 44, 55, 66, 68...).
Həmin dövrdə Əylisdəki xanımların adları – Gülüm, Sərvinaz, Hürü, Sevgül, Bəyimə, Bənövşə, Şahnaz, Fərixan, Zərif, Azərin..., kişilərin adları – Murad, Ağamir, Əliqulu, Ağa Hüseyn, Süleyman, Əmirxan, Misirxan, Səfiqulu, Zeynalabidin... idi. Bir çox tanınmış türkləri nifaq salmaq üçün küdləşdirir, ayrıseçkilik salır.
300-dən artıq yer adlarının (səh. 16-30) demək olar ki, 70 faizindən çoxu türk adlarıdır: Qarabağ, Qarasu, Həsənqala, Şətut, Qırxbulaq, Korsu, Göyçə...
Bəzi erməni tarixçiləri, yazıçıları, hətta bir-iki Türk-Azərbaycanlı yazıçılardan fərqli olaraq Zəkəriyyə Əylisli 44 ilin (1647-1691-ci illər) hər gününü gündəlikdə xronoloji ardıcıllıqla verərkən, bir nəfər belə erməninin Türk-azərbaycanlılar tərəfindən öldürüldüyünü göstərmir, belə bir fakt yoxdur.
Gündəlikdə çox yerdə qədim Azərbaycan dövlətləri, xanlıqları, əraziləri haqqında məlumatlar verilir. Göstərilir ki, “Urmiyə dənizi” böyük dənizdir. Bu dənizin ətrafını atla 10 günə getmək olar (səh. 29). Təbrizdən Marağaya qədər 19,5 ağacdır, türk torpaqlarıdır.
Zəkəriyyə Əylisli öz gündəliyində ən çox İstanbul, İsfahan, Təbriz (Tavriz) tacirlərindən bəhs edir.
İran şahı I Şah Abbasın vaxtında, 1605-ci ildə ermənilərin İrandan Azərbaycanın Araz çayı sahillərindəki ərazilərə - Culfa, Cuğaya köçürüldüklərini verir (səh. 140).
XVII əsrdə də bütün İrandakı ərazilər daxil olmaqla böyük Azərbaycan və İran ərazilərinə rəhbərlik edənlər – Şahlar, Xanlar, Soltanlar türklər olub. Tarixdə 42 Azərbaycan dövləti olub. Nə bir nəfər erməni şahı, xanı, soltanı, nə də bir erməni dövləti yoxdur. Təəssüf ki, bəzən onlar bəzi zərbxanaları (səh. 53), gömrük idarələrini ermənilərə həvalə edirdilər!
Zəkəriyyə Əylislini erməni taciri hesab edib, onun gündəliyini nəşr edən SSRİ Elmlər Akademiyası Ermənistan filialının Tarix və Maddi Mədəniyyət İnstitutu gündəliyi nə qədər təhrif etsə də adını özlərindən dəyişikliklər etsələr də, XVII əsrdə bu ərazilərin tamamilə türklərə məxsus olduğu bütün elmi mənbələrdə və beynəlxalq təşkilatların sənədlərində sübut və təsdiq edilmişdir.
Uzun illər səhv dini təbliğat aparılması, bəzi yerlərdə dinin əsarət, itaət, istismar, ağalıq, şovinizm siyasəti alətinə çevrilməsi, ermənilərin, farsların Türk-Azərbaycanlıların dinin adı ilə adlandırması milliyətcə türk, dincə müsəlman olan türk-müsəlmanların dünyəvi təhsildən uzaqlaşmasına, savadsız qalmasına, təhsil və elm dalınca getməmələrinə, ata-anaların uşaqları oxumağa qoymamalarına (Allah sizə rəhmət eləsin Mirzə Ələkbər, Mirzə Cəlil), Avropaya getməmələrinə görə çox geri qalmışlar, o vaxtki mövcud vəziyyəti yazıb qoymamışlar, ermənilər isə hər yerə oxumağa getdiklərinə, təhsil almaqlarına görə savadlanmış, dünyaya yayılmış, dəftərxanalarda, katibliklərdə, idarələrdə işləyərək, hər şeyi yazıb qoşmuş, erməniləşdirib kilsələrə vermiş, saxlamış, özlərinə çıxmağa çalışmışlar və indi də davam etdirirlər.
Birdəfəlik hamı bilməlidir: Azərbaycan türkləri – azərbaycanlılar dincə müsəlman, milliyətcə Azərbaycan (İran) türkləridir. Ermənilər, farslar bizi millətimizdən (kökümüzdən, qanımızdan, südümüzdən) ayırmaq üçün bizə - millətimizə müsəlman deyirlər, bizim manqurtlar da başa düşmür.
Zəkəriyyə Əylislinin hər bir il üzrə yazdığı kimi hər bir yerdə ermənilərin başında türklər durduqları, onların şahları, xanları, soltanları, idarəediciləri olduqları halda özlərini saxtakarlıqla tanınmış bir millət kimi yazır və dünyaya yayırlar. Bu kitab isə sübut edir ki, tarix boyu ermənilər kənardan gələrək türklərin xidmətçiləri, qulluqçuları və nökərləri olmuşlar.
Müzəffər Məmmədov
Professor-doktor
