"İqlim dəyişmələri bütün qitələrin ölkələrinə təsir edir, lakin inkişaf etməkdə olan kiçik ada dövlətləri bu təsirlərə daha həssasdır. İqlim dəyişmələri bütün dünyada insanların yaşayışına mənfi təsir göstərir və Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə nail olmaq istiqamətində tərəqqiyə mane olur. Burada Azərbaycan da istisna deyil.
Biz hər il çaylarımızda suyun səviyyəsinin azaldığını, Xəzər dənizinin isə səviyyəsinin aşağı düşdüyünü görürük. Azərbaycan su qıtlığı problemi ilə də üzləşir. Azərbaycan bu təhdidlərin öhdəsindən gəlmək üçün cəsarətli addımlar atır. Biz milli səviyyədə "təmiz ətraf mühit və yaşıl artım" üzrə sosial-iqtisadi prioritetimizi uğurla reallaşdırırıq. Azərbaycan 2024-cü ili "Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili" elan edib". Bu fikirlər president İlham Əliyevin Bakıda keçirilən Pre-COP29 tədbirinin iştirakçılarına ünvanladığı müraciətdə yer alıb.
Qeyd edək ki, Azərbaycan Xəzərlə bağlı yaranan problemə mütəmadi diqqət çəkir. Elə gələn ay ölkəmizdə keçiriləcək COP29 çərçivəsində də Xəzər dənizi ilə bağlı durum xüsusi diqqət mərkəzinə yer alacaq. Proseslər isə dənizlə bağlı durumun heç də xoş olmadığını göstərir. Qazaxıstanın "Kazidromet" Respublika Dövlət Müəssisəsinin Xəzər dənizinin hidrometeoroloji tədqiqi İdarəsinin rəisi Ayzat Eltay bildirib ki, dənizin səviyyəsi 2024-cü ildə azalmağa davam edəcək. Bu ilin birinci yarısında Qazaxıstan ərazisində, dənizin şimal-şərq hissəsində suyun orta səviyyəsi mənfi 28,85 metr, Orta Xəzər dənizində isə mənfi 29,19 metr təşkil edib. Proqnozlara əsasən, bu il dənizin səviyyəsi keçən illə müqayisədə 15 santimetr azalacaq. Mütəxəssislərin qeyd etdiyi kimi, Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsinin əsas səbəbi iqlim dəyişmələri və havanın temperaturunun yüksəlməsidir. İkinci mühüm səbəb dənizin su balansına təsir edən antropogen amillərdir. Xəzər dənizinə təxminən 130 çay axır, lakin regionun ən böyük çayı olan Volqadan suyun axını əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. 1938-ci ildən 2020-ci ilə qədər Volqa çayında baş verən hidroloji dəyişiklikləri və onların Xəzər dənizinin səviyyəsinə təsirlərini araşdıran tədqiqatçılar Volqa çayının yüksək axını ilə onun hövzəsində artan atmosfer yağıntıları arasında korrelyasiya olduğunu aşkar ediblər. Bununla belə, son illərdə "Verxneye Lebyazhie" hidroloji stansiyasında qlobal temperatur anomaliyalarını üstələyən iqlim istiləşməsi ilə əlaqədar axın əmsalının əhəmiyyətli dərəcədə azalması müşahidə edilib. Bu istiləşmənin çay axınına və dəniz səviyyəsinə təsiri ölçülüb və nəticədə 1977-ci ildən 2020-ci ilə qədər dəniz səviyyəsində 133 santimetr azalma müşahidə edilib. Tarixən Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsi 2005-ci ilə qədər Volqa çayının axınındakı dalğalanmaları əks etdirsə də, 2006-cı ildən dəniz səviyyəsi çay axınının dəyişməsindən asılı olaraq nəzərəçarpacaq dərəcədə aşağı düşüb. Tədqiqatlar göstərir ki, Xəzər dənizi üzərində səthin buxarlanmasına təsir edən külək xüsusiyyətlərinin dəyişməsi son illərdə dəniz səviyyəsinin belə sürətlə azalmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilər.
Şübhəsiz ki, Xəzər dənizinin dayazlaşması məsələsi beş Xəzəryanı dövlətin maraqlarına birbaşa toxunur. Xəzər hövzəsinin dayazlaşması Amazon hövzəsi kimi regionlardan fərqli olaraq, beynəlxalq aləmdə haqqında çox az danışılan qlobal problemdir. Bu, daha geniş yanaşma tələb edən ciddi çağırışdır. Elə o səbəbdən Azərbaycan prezidenti dəfələrlə müxtəlif beynəlxalq platformalarda bu problemə diqqət çəkib. Bunlar fonunda Bakıda keçiriləcək COP29 tədbirində Xəzərin problemi əsas müzakirə mövzularından olacaq. Bir müddət əvvəl ekologiya və təbii sərvətlər nazirinin müavini Vüqar Kərimov da qeyd etmişdi ki, Bakının ev sahibliyi edəcəyi COP29 tədbirində də əsas mövzulardan biri Xəzərin probleminə həsr olunacaq: "Baş mövzu iqlim maliyyələşməsi olsa da, panel mövzulardan biri Xəzərin problemlərinə həsr olunacaq. Müxtəlif təkliflər səsləndiriləcək ki, Xəzərin problemlərinin həlli üçün hansı addımlar atılmalıdır. Həmçinin azalma əgər qaçılmazdırsa, hansı tədbirlərlə adaptasiya işləri görüləcəyi müzakirə olunacaq". Onun sözlərinə görə, Xəzər dənizinin son 20 ildə səviyyəsi 2.5 metr azalıb: "Bununla bağlı müxtəlif platformalarda müzakirələr aparılır. Müzakirələrdə ən aktiv ölkələrdən biri də Azərbaycandır. Çünki Azərbaycan da bu problemdən əziyyət çəkir. Son on ildə dünya okeanının səviyyəsi artsa da, ölkəmizdə əksinə olaraq su ehtiyatları azalıb. Son on ildə dünya okeanının səviyyəsi 10 santimetr artıb. Azərbaycanda isə əksinə iqlim dəyişmələrinin təsirləri su ehtiyatlarının, düşən yağıntının miqdarının, ölkəmizə transfer olunan su ehtiyatlarının azalması ilə müşahidə olunur. Son 30 ildə ölkəyə transfer olunan suların miqdarında azalma müşahidə olunur. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın su ehtiyatlarının son 30 ildə azalması 15 faizdən çoxdur. Proqnozlar da narahatedicidir. 2050-ci ilə qədər ən optimist rəqəmlərə görə su ehtiyatlarımız daha 15-20 faiz azalacaq". Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan və Rusiya Xəzər dənizinin dayazlaşması problemi ilə bağlı tədqiqatların aparılması üçün müvafiq nazirlik və idarələrin, elmi-tədqiqat institutlarının nümayəndələrindən ibarət işçi qrup yaradıblar. Birgə iş formatında mütəxəssislər Xəzər dənizinin səviyyəsində dəyişikliklərin səbəblərinin araşdırılması, qısa və uzunmüddətli proqnozlar, monitorinqlərləri özündə əks etdirən tədbirlər planı hazırlayacaqlar. Su səviyyəsinin dəyişməsi, birgə elmi araşdırmalar, həmçinin sahilyanı ərazilərə mənfi təsirin azaldılmasına yönəlmiş digər addımlar atılacaq.
Ramil QULİYEV
