Türk dünyasının tanınan şəxsiyyətlərindən biri olan Çingiz xan 1155-ci ildə Dülün-boldaq qəsəbəsində anadan olub. Monqol bəyi Yesüqey Bahadırın oğludur. Əsl adı Timurçindir. İmperator olduqda Çingiz adını alıb.
Timurçinin atası Yesüqey Bahadır monqolların olduqca tanınan boy bəylərindən biri idi. Yesüqey Bahadır 1167-ci ildə vəfat edəndə Timurçin hələ 12 yaşında idi. Zaman keçdikcə o, çox böyük sıxıntılar içərisinə düşdü. Gün gəldi, təkbaşına qaldı. Amma heç bir zaman ümidsizliyə qapılmadı. Anasının zəkası və tədbirləri sayəsində bir zamanlar atasının idarə etdiyi oymaq dağılmaqdan qurtarıldı.
Timurçin böyüdükcə onun liderlik qabiliyyəti də inkişaf edirdi. Gəncliyi boyunca qüvvətli və intizamlı bir ordu qurmaq üçün gecə-gündüz çalışdı, ətrafına müxtəlif monqol və türk qəbilələrini topladı. Polad iradə, bitməz-tükənməz əzmlə "qüvvətli bir ordu qurmaq" xəyalını addım-addım gerçəkləşdirdi. Təkbaşına böyük bir ordu qurdu, türk dünyasının yarısına hakim oldu. Özünə tabe olmayan qəbilələr üzərində qətliam dərəcəsinə varan zülmlər etdi. Bundan əlavə, qəbilələrin liderlərini öldürtdürür və özünə qarşı gələ biləcək heç bir kəsi sağ buraxmırdı. Həyat şərtlərinin ağır, torpağın bəhrəsiz olduğu şəhərlərin təşəkkül edə bilmədiyi Monqolustanda dərəbəylik xaricində ictimai bir dövlət təşkilatı yox idi. Buna görə Timurçin də eyni yolu seçib. Əvvəla keçmiş dostu və qan qardaşı Camuka xana və yenə keçmiş müttəfiqi və Qarayıt monqollarının kralı Onq xan ilə oğlu Sengün xana qalib gəlib.
Timurçin əlli yaşına qədər ətrafındakı boyları buyruğu altına almaq üçün döyüşdü və türk-monqol boylarını suverenliyi altına aldı. Nəticədə, bir qurultayda Roy bəyləri tərəfindən Qaraqumun taxtına xan olaraq seçildi. Beləliklə, Türk-Monqol imperiyasının əsası qoyulmuş oldu.
Timurçin 1206-cı ildə Naymanlara da qalib gələrək Qərbi Monqolustana hakim olub və Çingiz xan adını alaraq imperatorluğunu elan edib.
Zəka, ağıl, cəhd, tədbir... Çingiz xan bütün bu üstün insani xüsusiyyətləri daşıyırdı. O, yaxşı bir döyüşçü olmaqla bərabər, həm də adət-ənənə, qanun tərəfdarı idi.
Çingiz xan ilk olaraq dövlətində sonralar "Çingiz qanunu" deyiləcək qaydaları sahmana salıb. Boy bəyləri və böyük komandanlardan əmələ gələn qurultayı toplayıb. Onun hədəfi Çin imperatorluğu idi. Çini bütünlüklə almaq üçün illərcə savaşdı, döyüşdü, axırda imkansız olanı bacara bildi. 1215-ci ildə çox çətin keçən müharibələrdən sonra Çinin paytaxtı Pekini ələ keçirdi. Bu inanılmaz qələbədən sonra bütün Orta Asiya Çingiz xanın buyruğu altına girdi. Uyğurlar, karluklar, qarahitaylılar Çingiz xanın buyruğunu dinləməli oldular. Çinlilər ona "Göylərin oğlu" deyirdilər. Bütün türk-monqol oğulları onu göydən müqəddəslik almış bir xan olaraq görürdü.
Çingiz xan imperatorluğunu genişlətmək məqsədilə Uyğur və Karluk türk dövlətlərini də özünə tabe edib. Nəhayət, 1218-ci ildə Türküstana, xarəzmşahlara və Şərqi Türk xaqanlığına qarşı səfərə çıxıb. Xarəzmşahlar hökmdarı Cəlaləddin Xarəzmşah, böyük bir mücadilə verməsinə və qəhrəmanlıqlar göstərməsinə baxmayaraq, dalğa-dalğa gələn monqol qüvvələri qarşısında məğlub olmaqdan qurtara bilməyib. Bütün Türküstan, paytaxt Səmərqənd daxil olmaqla, Çingiz xanın əlinə keçib. Cəlaləddin Xarəzmşah İrana çəkilsə də, bir müddət sonra monqollar Çingiz xanın komandanlığında buraları da ələ keçiriblər.
Gün gəlir, Çingiz xan qərbə tərəf yönəlir və Xarəzm dövlətini yıxdıqdan sonra Qara dənizə qədər gedir. Qara dənizdən Çin dənizinə qədər ucsuz-bucaqsız bir sahənin sahibi olur. Bundan sonra Monqolustana dönən Çingiz xan Çinə qarşı son səfərinə çıxır. Şiddətli döyüşlərdən sonra son səfərini də qazanan Çingiz xan 1227-ci ildə Kansuda vəfat edir. Onun nəşi Burhan-Xaldun dağlarında bu gün belə bilinməyən bir yerdə dəfn edilib. Çingiz xan dünyasını dəyişdikdə Qara dənizdən Çin dənizinə qədər ucsuz-bucaqsız bir imperatorluğun sahibi idi.
Çingiz xan zalım bir hökmdar olub, haralara gedibsə, dəhşətverici qətliamlar törətdirib. Müxtəlif tarix kitablarında ifadə edildiyinə görə, Çingiz xan dünyanın ən böyük cahangirlərindən biridir. Onun rəhbərlik mövzusundakı
fikirləri maraqlı və sadə xüsusiyyətlər daşıyıb. Bu mövzuda çox sayda ölkələrin fatehi Çingiz xan belə deyib: "Evində qayda-qanunu saxlaya bilən bir kəs dövlətdə də saxlaya bilər. On nəfərə mükəmməl şəkildə komandanlıq edən biri min və ya on min nəfərin də komandanlığını yerinə yetirə bilər..." Çingiz xan bu sözlərlə adətən özünü anladırdı. O, obasında necə kiçik bir ailə böyüyü kimi uğurlu olubsa, imperator olduqda da eyni uğuru əldə edib.
Çingiz xanın sağlığında hər biri bir ordu komandanı olan oğlanları: Cuci, Çağatay, Ugedey, Tuluy işğal etdikləri ölkələri atalarının adından idarə ediblər. Çingiz xan öz yerinə oğlanları arasından ən ağıllı gördüyü Ugedeyi vəliəhd olaraq seçib. Fəqət 1227-ci ildə vəfat etdiyi zaman oğlanlarının hər biri hakim olduqları torpaqlarda ayrı-ayrı dövlətlər halında olublar. Cuci Çingiz xan sağ ikən ölüb. Ancaq onun oğlu Batı xan türk tarixində Qızıl Orda dastanının yazılmasını təmin edib. Digər tərəfdən Çağatay Türküstan mühitinə hakim olub və bu mühitdə yeni əmələ gələn ləhcəyə Çağatay ləhcəsi deyilib. Beləcə, ortaya çıxan mükəmməl ədəbiyyata da Çağatay ədəbiyyatı adı verilib. Çingiz xanın nəvələrindən Ülaqü İranda İlhanlılar dövlətini qurub. Dünyaya hakim, yenilməz döyüşçü Çingiz xanın qoyduğu qanunlarla yüzillər sonra da xatırlanıb.
Çingiz xanın qanun nizamnaməsindən bunları oxuyuruq: Kainatın Yaradıcısı tək bir Tanrıdır. Bu (aşağıda yazılanlar), Tanrı üçün ediləcəkdir.
- Çingiz xanın erkək soyundan olmayan kəs özünü xan elan edə bilməz. Erkək soyundan gələnlər də ancaq qurultay qərarı ilə xan ola bilər.
- Düşmən təslim olmayana qədər onunla sülh müqaviləsi imzalanmamalıdır.
- Ordu yüz, min, on min nəfərlik kütlə halında olmalıdır. Silahları qoruyan müvəkkil zabit əsgərlərə silahları öz əllərilə verməlidir. Əsgərlər silahlarını qışda ova getmək üçün də ala bilərlər.
- Saray və ordunu qışda yeməklə təmin etmək üçün xalq mart ayından may ayının əvvəlinə qədər ceyran və ona bənzər heyvanlar ovlayar.
- Döyüşə getməyənlər abadlıq işlərində çalışmaq məcburiyyətindədir. Bundan əlavə, onlar həftədə bir gün xanın xidmətində olmalıdır.
- Heyvanların qanı və bağırsaqları yeyilə bilər.
- Oğurlanan əşyalar qiymətlidirsə, oğrular edam olunar, əşyalar əhəmiyyətli deyilsə, oğruya yeddi və ya yeddi yüz dəyənək vurulur. Oğurlanan malın doqquz qatı mal verənlər dəyənək cəzasından qurtarar.
- Zina edənlər edam olunar. Zina edənlər günah zamanı yaxalanarsa, yaxalayan şahid onları öldürə bilər.
- Casuslar, yalançı şahidlər, homoseksuallar, sehrbazlar və cindarlar edam olunar.
- Zimmətinə pul keçirən mal məmurları edam olunar. Əgər ihtilas kiçikdirsə, onlar xanın hüzuruna çıxarılar...
Çingiz xanın türk əsilli olduğunu təsdiqləyən versiyalar vardır. Belə ki, Çingiz xanın Şərqə yürüşü zamanı bütün türk tayfaları onun hakimiyyətini qeyri-şərtsiz qəbul edib. Əsasən də, Qazaxıstan ərazisində Çingiz xanın ordusuna yerli tayfalar heç bir təzyiq göstərməyib, heç bir qarşıdurma olmayıb. Əksinə, Çingiz xanın ordusunu yerli tayfalar çox xoş qarşılayıb, hətta digər tayfalar belə Çingiz xanın imperiyasına qoşulub. Çingiz xanın imperiyasına könüllü surətdə ilk daxil olan ərazi Qazaxıstan olub.
Rusiya tarixçisi V.Belinskinin fikirlərinə görə, Çingiz xan əslən Altay dağı ətəklərində yaşayan köçəri türk tayfalarındandır. Tarixçiyə görə, Çingiz xan Çinə yürüş edərkən yolüstü onun ordusuna monqollar da qoşulub.
Bütün bu sadalanan faktlardan belə nəticə hasil olur ki, məşhur sərkərdə Çingiz xan milliyətcə monqol deyil, türk olub. Daha dəqiq desək, qazax türkü olub.
Ərəb tarixçisi İbn əl-Əsir monqol yürüşləri haqda yazırdı: "Əgər kimsə desə ki, Uca Allah Adəmi yaradandan bəri yer üzü belə fəlakət görməyib, haqlı olar". Hətta Makedoniyalı İskəndər imperiyasını belə sürətlə genişləndirə bilməyib, Çingiz xanın orduları isə ildırım sürətilə irəliləyir, irili-xırdalı dövlətləri bir-birinin ardınca diz çökdürürdü.
Çingiz xan dövrünün ən qüdrətli və güclü ordusunu yaradıb. Başqa qəbilələrdə orduya rəis ancaq zadəganlardan təyin edildiyi halda Çingiz xan ilk dəfə olaraq sadə insanlardan ən istedadlılarını seçib orduya təyin edib. Buna misal olaraq Subutay Bahadırı göstərmək olar. Çingiz xan 40 yaşında özünə xas nizam-intizamlı tufanını dünyanın dörd tərəfinə yönəldib. O, 20 il müddətinə Anadoludan Ukrayna düzənliklərinə, Cənub Çin cəngəlliklərindən Sibir ətəklərinə qədər sonsuz əraziləri və böyüklü-kiçikli qırx dövləti tatar-monqol qılıncı qarşısında diz çökməyə məcbur edib. İmperiya ardıcılları, ordu başçıları əsasən tatar, uyğur, karluk və başqa türkdilli xalqların nümayəndələrindən olub.
Çingiz xan mərdliyi və ləyaqəti qiymətləndirər, könüllü itaət edənləri bağışlayar, onların hakimiyyətinə, sərvət və dinlərinə toxunmazdı. Əksinə, müqavimət göstərənlərə, xəyanət edənlərə amansız divan tutardı.
Çingiz xanın qurduğu imperiya Böyük İsgəndərin imperiyasından dörd dəfə, Roma imperiyasından iki dəfə böyük olub. Çingiz xanın fütuhatı xalqların zehnində silinməz iz buraxıb. Bu iz xüsusilə rus dastanlarında milli təəssübkeşlik mötivlərinin yaranmasına səbəb olub. Onun nəvəsi Batı xan babasının zəfər bayrağını Adriatik sahillərinə qədər aparıb və nəticədə dünya tarixində bütöv bir dövr əmələ gəlib.
Dünyaya meydan oxuyan, 40 ölkəni diz çökdürən Çingiz xan işğal etdiyi ölkələrdə alimləri, sənətkarları, həkimləri öldürtməyib. Əksinə, onların biliklərindən istifadə edərək millətinin inkişafında və dövlət idarəçiliyin bütün sahələrində uğurlar qazanıb.
Orta Asiyanın bu qəhrəman türk övladını rəhmətlə yad edirik.
Ruhu şad olsun!
Fazil QARAOĞLU professor
