“O olmasın, bu olsun”u Azərbaycandan üç il əvvəl İran çəkib?
Aydın Kazımzadə: “Özü də film “Məşdi İbod” adlandırılıb, yəni adında da fərqlilik var”
“İranda Azərbaycan radiosunda hazırlanan və fars dilinə tərcümə edilən radiotamaşadan istifadə edərək sözügedən “film”i çəkiblər”
“Kino qədər təsirli effektə malik olan ikinci bir vasitə yoxdur” deyimi artıq aksioma çevrilib. Elə ölkələr var ki, oranı filmlərinə görə tanıyırıq. Dünyada Azərbaycanı da bir sıra filmlərinə görə tanıyırlar desək yanılmarıq. Davamlı olaraq dünyanın bir sıra ölkələrində nümayiş etdirilən və tamaşaçıların böyük maraqla izlədiyi “O olmasın, bu olsun” (Məşədi İbad) filmi bu kateqoriyaya daxil olan ekran əsərlərindən biridir.
Azərbaycan kinosunun klassik irsinə mənsub olan “O olmasın, bu olsun” musiqili komediya filmi ilə bağlı çaşdırıcı xəbərlər yayılmaqdadır. İndiyə qədər bizə məlum idi ki, “O olmasın, bu olsun” ermənilər tərəfindən mənimsənilərək “erməni filmi” adı ilə müəyyən dairələrdə reklam edilib. Bu gün isə sosial şəbəkələrdə yayılır ki, Üzeyir Hacıbəyovun “O olmasın, bu olsun” operettası əsasında 1953-cü ildə İranda film çəkilibmiş. İddialara görə, İranda çəkilən film artıq yayımlanmağa başlayıb. “Məşədi İbad” adlandırılan, korifey bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovun yazdığı “O olmasın, bu olsun” operettası əsasında 1953-cu ildə İranda çəkilən filmin ssenari müəllifinin kimliyi açıqlanmır. Azərbaycanda isə eyniadlı film 1956-cı ildə yazıçı-dramaturq Sabit Rəhmanın ssenarisi əsasında kinorejissor Hüseyn Seyidzadə tərəfindən ekranlaşdırılıb. İranda isə eyniadlı filmin ondan 3 il əvvəl çəkildiyi iddia olunur. Əslində, son günlərə qədər İranda belə bir filmin çəkilməsinə dair heç bir fakt haqqında söhbət getməyib. İran kinosuna məxsus çox maraqlı ekran əsərləri var və biz də onlara maraqla baxırıq. Ancaq “O olmasın, bu olsun”un İranda çəkilməsi qəribə görünür. Belə bir film var idisə, o nə üçün indi meydana çıxır?
“O olmasın, bu olsun” filminin ssenarisi iranlı kinematoqrafların əlinə necə keçib?
Əməkdar incəsənət xadimi, tanınmış kino tədqiqatçısı Aydın Kazımzadə “Bakı-Xəbər”ə bildirdi ki, İranda çəkilən “O olmasın, bu olsun” “film”indən bir parçaya baxıb, lakin bunun 1956-cı ildə Azərbaycanda çəkilən “O olmasın, bu olsun” filmi ilə heç bir oxşarlığı yoxdur. “İran kinematoqrafları “O olmasın, bu olsun”u Sabit Rəhmanın ssenarisi əsasında çəkməyiblər. Yəni onun ssenarisi ilə bu filmin ssenarisi eyni deyil. Üzeyir Hacıbəyovun “O olmasın, bu olsun” əsəri pyesdir, operettadır, səhnə əsəridir. İranda bu səhnə əsərini necə var eləcə də götürüb çəkiblər. Onlar bu “film”i ssenari əsasında çəkməyiblər. İranlı kinematoqrafların çəkdikləri bu film peşəkar səviyyədə deyil. 1953-cü ildə Azərbaycan radiosunda “O olmasın, bu olsun” adlı radiotamaşa hazırlanıb. Bu radiotamaşanın isə özünün ayrıca ssenarisi olub. Bu tamaşanı da görkəmli rejissorumuz Rauf Kazımovski hazırlayıb. Sonra necə olubsa, bu radiotamaşanı fars dilinə tərcümə ediblər. Həmin radiotamaşa da Azərbaycan radiosunun fars dili redaksiyası tərəfindən yayımlanıb və İranda da dinlənib. İranda da Azərbaycan radiosunda hazırlanan və fars dilinə tərcümə edilən radiotamaşadan istifadə edərək sözügedən “film”i çəkiblər. Mən buna film deyə bilmərəm, çünki qeyri-peşəkar bir nümunədir. Onlar “O olmasın, bu olsun” operettasının pyesini kəsib-doğrayıb, musiqisini və məzmununu təhrif ediblər. O “film”dən bir hissəyə baxdım, çox bərbad vəziyyətdədir” - deyə A.Kazımzadə bildirdi.
“Məşədi İbad” necə “Məşdi İbod” oldu?
A.Kazımzadənin bildirdiyinə görə, 1953-cü ildə İranda çəkilən film “O olmasın, bu olsun” deyil, “Məşdi İbod” adlandırılır. “Ona baxanda aydın görürsən ki, bu, peşəkarlar tərəfindən yox, həvəskarlar tərəfindən çəkilib. Özü də film “Məşədi İbad” yox, “Məşdi İbod” adlandırılıb. Yəni adında da fərqlilik var. 1956-cı ildə Azərbaycanda Üzeyir Hacıbəyovun operettası əsasında Sabit Rəhmanın ssenari yazdığı və Hüseyn Seyidzadənin ekranlaşdırdığı “O olmasın, bu olsun” filmi bütün dünyaya səs salmışdı. Həmin filmin nümayişi başqa ölkələrlə yanaşı, İranda da baş tutmuşdu. Bu filmin nümayişinə İranda çox böyük tələbat olub və camaat bu filmə çox böyük həvəslə, maraqla baxıb. Hətta bildiyimə görə, filmə bilet tapmaq müşkülə çevrilibmiş. Lakin naməlum səbəblərdən “O olmasın bu olsun” filminin nümayişi İranda qadağan edilib. Yəqin ki, bunun bizə məlum olmayan səbəbləri var.
Ermənilər “O olmasın, bu olsun”u da oğurlayıblar…
A.Kazımzadə qeyd etdi ki, ümumiyyətlə, Üzeyir bəyin operettaları nəinki Azərbaycanda, bütün Qafqazda və qonşu ölkələrdə çox populyar olub, müxtəlif xalqlar onu mənimsəməyə çalışıb. Burada ermənilərin cəhdləri xüsusilə seçilir.
Operettanı ilk dəfə 1918-ci ildə Vaqram Papazyan ilə S.Lakka filmə çəkməyə cəhd edir və Xanjonkovun o zaman yeni təsis olunmuş Yalta studiyasında çəkilişlərə başlanır. Lakin bu ilk film uğur qazana bilmədiyi üçün tez də sıradan çıxır. Onların məqsədi bu operettanı öz adlarına çıxmaq olub. Eyni zamanda da 1937-ci ildə Üzeyir bəyin “Arşın mal alan”ını öz adlarına çıxaraq ermənilər Amerikada ekranlaşdırıblar.
Qeyd edək ki, 1956-cı ildə çəkilən filmdə 1910-cu ildə Bakıda cərəyan edən hadisələr göstərilir. İki gəncin - Sərvər (Arif Mirzəquliyev) və Gülnazın (Tamara Gözəlova) böyük və ülvi məhəbbətindən, məhəbbətin pula, cəhalətə və feodal qalıqlarına qalib gəlməsindən bəhs olunur. Əsas qəhrəmanlarla yanaşı, filmdə Rüstəm bəyin bir yığın dost-tanışları: tacirlər, alverçilər, qoçular, mürtəce, satqın jurnalistlər də öz əksini tapır. Lakin rejissor mənfi qüvvələri belə insana sevdirməyi bacarıb.
“Müvəffəqiyyətsiz film”in müvəffəqiyyətləri…
Dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun eyniadlı operettası əsasında ekranlaşdırılan film Asiya və Afrika ölkələrinin Beynəlxalq Daşkənd kinofestivalında göstərilir və o vaxt yüksək qiymətləndirilir. Filmin xarici ekranlara çıxışı da uğurlu oldu. SSRİ Xarici Ölkələrlə Mədəni Əlaqələr İdarəsinin sədri A.Davıdov Azərbaycan Kinematoqraflar İttifaqının I katibi Hüseyn Seyidzadəyə göndərdiyi məktubunda yazırdı: “O olmasın, bu olsun” filmi 40 ölkəyə, o cümlədən İran, İraq, Yuqoslaviya, Yaponiya, Avstriya, ABŞ, İsveçrə və Macarıstana satılıb”. Daha sonralar film daha 10 ölkəyə satıldı. Bununla belə, kinolent Bakı kinoteatrlarında nümayiş etdirilərkən, respublika mətbuatında “Müvəffəqiyyətsiz film” başlıqlı kəskin tənqidi resenziya dərc edilir. Çəkilişlər ilyarım davam edib və aparıcı aktyorlara o vaxtın pulu ilə hər çəkiliş günü üçün 60 manat qonorar veriblər.
Qeyd edək ki, “O olmasın, bu olsun” komediyasında Əliağa Ağayev Məşədi İbad, Arif Mirzəquliyev Sərvər, Tamara Gözəlova Gülnaz, Ağasadıq Gəraybəyli Rüstəm bəy, Barat Şəkinskaya Sənəm, İsmayıl Əfəndiyev Həsənqulu bəy, Mustafa Mərdanov Həsən bəy, İsmayıl Osmanlı Rza bəy, Möhsün Sənani Qoçu Əsgər, Lütfəli Abdullayev Balaoğlan, Əhməd Əhmədov (II) (Əhməd Əhmədov-Rumlu kimi) Hambal, Rza Əfqanlı Cəlil Məmmədquluzadə, Ağahüseyn Cavadov Bəy, Adil İsgəndərov Qoçu, Sadıq Saleh Bağırov Mirzə Ələkbər Sabir, Həsənağa Salayev Əzim Əzimzadə, Münəvvər Kələntərli yengə, Lütfi Məmmədbəyli və Müxlis Cənizadə isə Sərvərin dostları rolunu oynayıb.
Qeyd edək ki, “O olmasın, bu olsun” Üzeyir Hacıbəyovun sayca ikinci musiqili komediyasıdır, bəstəkar onu 1911-ci ildə yazıb. Əsərin ilk tamaşası 1911-ci il aprelin 25-də Bakıda olub. Əsərin ədəbi mətni ilk dəfə 1912-ci ildə Bakıda, Orucov qardaşları mətbəəsində nəşr olunub.
İradə SARIYEVA
