80 milyon dollardan çox pul Azərbaycandan necə oğurlanıb?..
Ölkədən valyuta axını təşkilinin digər sixemlərinin mövcud olması qaçılmazdır
Xaricə ixrac olunan 84 milyon manatdan artıq dəyərdə kənd təsərrüfatı məhsulundan əldə olunan pul vəsaitlərini ölkəyə qaytarmayan vəzifəli şəxslər ifşa edilib. Bu barədə Baş Prokurorluğun Mətbuat xidmətinin məlumatında deyilir.
Bildirilib ki, xarici iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan bəzi sahibkarlıq subyektləri tərəfindən müvafiq valyutada olan pul vəsaitlərinin Azərbaycan Respublikasına qaytarılmamasına dair Dövlət Gömrük Komitəsindən daxil olmuş materiallar əsasında Azərbaycan Respublikasının prokurorluq orqanlarında cinayət işləri başlanaraq ibtidai istintaq aparılır.
İstintaq tədbirləri ilə Azərbaycan Respublikasında qeydə alınan hüquqi şəxslərlə xarici ölkələrdəki şirkətlər arasında kənd təsərrüfatı məhsullarının alqı-satqısına dair müxtəlif vaxtlarda müqavilələrin bağlanması və həmin fəaliyyət nəticəsində əldə olunan külli miqdarda gəlirlərin ölkəmizdə müvəkkil edilmiş bank hesablarına qaytarılmamasına əsaslı şübhələr müəyyən edildiyindən bir sıra vəzifəli şəxs cinayət məsuliyyətinə cəlb edilib.
Əslində, ölkənin daxilində valyutaya olan tələbat ölkədən ixrac edilən əmtəəlik məhsulların satışından əldə edilən valyuta hesabına ödənilməlidir. Yəni ixrac edilən malların dəyəri xarici valyutada ölkənin müvəkkil banklarına köçürülür, sahibkar isə təkrar istehsalı və ixracatı təmin etmək üçün xarici valyuta şəklində müvəkkil banklara köçürülən vəsaiti yerli valyutada, yəni manatla əldə edir. Çünki ölkə daxilində sahibkar fəaliyyətini manatla həyata keçirir. Bu yolla kommersiya bankları xarici valyuta ilə təmin edilməlidir. Ölkənin idxal-ixrac balansı müsbət saldoya malikdirsə həmin ölkədə nə xarici valyutaya tələbat artmalıdir, nə də valyutasinın kursunda problem olmalıdır. Ölkəmizdə birdən-birə valyutaya tələbatın 2 dəfədən çox artması idxal-ixrac əməliyyatlarında şübhə doğurmaya bilməzdi.
Qeyd edək ki, AR "Nağdsız hesablaşmalar haqqında" qanununa əsasən, hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən malların (işlərin, xidmətlərin) konsiqnasiya yolu ilə ixracı gömrük orqanlarında bəyan edilməklə aparılır. Konsiqnasiya yolu ilə ixrac əməliyyatları xarici şəxslərlə bağlanmış müqaviləyə əsasən ixrac olunmuş malların (işlərin, xidmətlərin) müqabilində vəsaitlərin müəyyən edilmiş müddət ərzində ixracatçıya ödənilməsini nəzərdə tutur.
Hüquqi və fiziki şəxslər konsiqnasiya yolu ilə ixrac etdikləri malların (işlərin, xidmətlərin) müqabilində vəsaitlərin onların bəyan olunduğu gündən 180 (yüz səksən) gün ərzində Azərbaycan Respublikasındakı müvəkkil bankda olan hesablarına köçürülməsini təmin etməlidirlər.
İxrac olunan malların (işlərin, xidmətlərin) müqabilində əldə olunmuş vəsaitin Azərbaycan Respublikasına köçürülməsinə və gətirilməsinə, müvafiq olaraq, AR Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası və Dövlət Gömrük Komitəsi nəzarət edir. Bu məqsədlə AR Dövlət Gömrük Komitəsi bütün ixracatçılar tərəfindən gömrük bəyannamələri və ixrac müqavilələri də daxil olmaqla, ixrac olunan mallar barədə aidiyyəti məlumatların elektron gömrük xidməti vasitəsilə Palataya ötürülməsini təmin edir.
Müvəkkil banklar şəxslərin aidiyyəti hesablarına ixrac müqavilələri üzrə xarici valyutanın daxil olması barədə məlumatı Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası tərəfindən müəyyən edilmiş formada və qaydada vəsait daxil olduğu gündən 3 (üç) iş günü ərzində Palataya ötürürlər.
Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası müvəkkil banklardan daxil olmuş məlumatlar və elektron gömrük xidmətindən əldə olunmuş məlumatlar əsasında ixrac olunan malların müqabilində vəsaitlərin müəyyən olunmuş müddətdə ixracatçının müvəkkil bankdakı hesabına köçürülmədiyini müəyyən etdiyi halda ixracatçı barədə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş nəzarət və digər tədbirlərin görülməsi məqsədilə 2 (iki) iş günü müddətində Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsinə məlumat verir.
AR Dövlət Gömrük Komitəsi və Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası idxal-ixrac əməliyyatları üzrə bu Qaydalarda nəzərdə tutulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsində əməkdaşlıq edirlər.
Yəni bu, məsələnin hüquqi tərəfidir ki, ölkədən əmtəə ixrac edən hər bir sahibkar 180 gün ərzində malın dəyərini müqavilədə və gömrük sənədlərində göstərilən müvəkkil banka ödəməlidir. Bizim bəzi sahibkarlar isə ölkədən əmtəəni ixrac edir və malı qəbul edən tərəfə sifariş edir ki, ona olan borcu müvəkkil banka deyil, onun istəyi ilə başqa bir xarici banka ödəsin. İki ölkə arasında bu məsələyə dair dövlətlərarası müqavilə yoxdursa, qarşı tərəfin Azərbaycan sahibkarına olan borcunun müvəkkil banka ödəmək öhdəliyi yoxdur. Yəni xarici sahibkarın bu halda partnyoruna olan borcunu onun sonradan göstərdiyi bank hesabına köçürməsi xarici sahibkar üçün heç bir məsuliyyət yaratmır. Məsuliyyət yalnız Azərbaycan sahibkarının üzərinə düşür. Bu yolla sahibkarlar xaricdə biznes qurmaq üçün ölkədən valyuta çıxarırlar. Yəni ölkədən xaricə valyuta axınını təşkil edirlər. Buna bənzər sxem idxal əməliyyətlarında da təşkil edilə bilər. Məsələn, sahibkar xarici partnyoruna 20 milyon manatlıq mal sfaris edir. Birgə sövdələşmə əsasında malın qiyməti iki dəfə şişirdilir. Nəticədə real dəyərlə ölkəyə 10 milyonluq mal gətirildiyi halda, sənədlərdə malın dəyəri 20 milyon göstərilir. Yuxarıdakı sxem yerli sahibkara qanunla məsuliyyət yaratsa da, ikinci sxem heç bir tərəfə məsuliyyət yaratmır. Amma nəticədə ölkədən 10 milyon dollar vəsati çıxarılmış olur.
Fikrimizcə, idxal-ixrac əməliyyatları vasitədi ilə ölkədən bu və digər sxemlər üzrə valyuta axını təşkilinin həcmi daha böyükdur. Çünki ötən illə müqayisədə ölkəyə qeyri-neft məhsullarının idxalında 10 faiz artım olmasina rəğmən, ölkə daxilində valyutaya tələbat az qala 110 faiz artıb. Bəllidir ki, ölkə daxilində dollara tələbati artıran əsas amil idxaldır. İdxal 10 faiz artırsa, valyutaya tələbat da təxminən buna adekvat olaraq artmalıdır. Əgər idxal 10 faiz, ölkə daxilində valyutaya tələbat iki dəfə artirsa, deməli ölkə daxilində satılan valyutanın yarıya qədəri hansısa sixemlər əsasında xaricə axıdılır. Sxemlərdən biri ifşa edildi. Amma ifşa edilən valyuta həcmi itkilərə nisbətən çox azdır. Çox güman ki, ölkədən valyuta axınının təşkili istiqamətində başqa sxemlər də var. Çünki bu ilin iki rübü ərzində ötən illə müqayisə ölkədə valyuta satışı 2 milyard dollardan çox artıb. İfşa edilən sxem üzrə valyuta axını isə cəmi 80 milyondan bir qədər çoxdur. Bu, cari ildə valyutaya artan tələbatın 4,2 faizi həcmindədir. Ona görə də müvafiq dövlət qurumlarının bu istiqamətdə araşdırmaları davam etməlidir.
Akif NƏSİRLİ
