Ermənilər aşıq Ələsgərin şöhrətli şəyirdini 5 oğlu ilə bu qisasa görə vəhşiliklə öldürdülər...
Kəblə (Hacı) Rəhim, sən Əsədə deginən,
Bir mənim qeydimə qalsın ağlasın.
Arif məclisində, alim yanında,
Hərdən bir yadına salsın, ağlasın.
Bu, daşkəndli aşıq Nəcəfin şeirindən bir bənddir. O aşıq Nəcəfin ki, erməni daşnakları belinə qaynar samovar bağlayıb yandırıblar, canına qəsd ediblər. Göyçəli aşıq Əələsgərin on ünlü şəyirdindən biri olan aşıq Nəcəf Göyçənin adlı-sanlı aşıqlarından biri olub, saz çalmaqla, aşıqlıqla yanaşı gözəl qoşmalar, gəraylılar, digər aşıq şeiri şəkilləri üzərində şeirlər yazıb. Aşıq Nəcəfi xalqın yaddaşına yazan amillərdən biri onun uca sənətidirsə, digər amil onun daşnaklar tərəfindən amansızlıqla öldürülməsidir, özü də beş oğlu ilə birgə...
- “Daşkəndli Aşıq Nəcəfin səsi mənimkindən yüksək və məlahətli idi”
“Qərbi Azərbaycan mədəniyyəti” rubrikasında daşkəndli aşıq Nəcəfdən danışacağıq.
1876-cı ildə Göyçə mahalının (Yeni Bəyazid qəzası) Daşkənd kəndində anadan olan aşıq Nəcəf bütün türk dünyasında məşhur olan bir aşıqdır. Aşıq Nəcəfin atasının adı Allahverdi olub. Tədqiqatçılarının yazdığına görə, Nəcəf olduqca yaraşıqlı, boylu-buxunlu, cüssəlli insan olub. Mükəmməl bilik, dərin hafizə, möcüzəli səs sahibi olan aşıq Nəcəf səliqə-sahmanı, ədəb-ərkanı ilə həmişə diqqəti çəkər, aşıqdan çox bəyə, bəyzadələrə oxşayarmış.
Tədqiqatçılara görə, Aşıq Nəcəf Aşıq Ələsgərə on il şəyirdlik edib, onunla ağır məclislər yola salıb. Dədə Ələsgərin ən çox sevdiyi şəyirdlərindən biri olub. Onun səsi Aşıq Əsədin səsi ilə uyğun gəldiyindən hər ikisinə məsləhət görərmiş ki, siz daim bir yerdə olun, bir yerdə çalıb-oxuyun. Yüksək səs tempirinə görə Aşıq Nəcəflə Aşıq Əsəd otuzluq lampanı dəfələrlə toy məclislərində söndürərmişlər. Aşıq Əsəd həmişə səmimiyyətlə etiraf edərmiş ki, daşkəndli Aşıq Nəcəfin səsi mənimkindən yüksək və məlahətli idi. Aşıq Nəcəflə Aşıq Əsəd 1910-cu ildə İran səfərində olarkən Təbriz aşıqlarının ustadı onlara hörmət və ehtiram əlaməti olaraq hər birinə on telli saz bağışlamışdı. Bu saza "Xətai sazı" da deyilir — qolunun içi boşdur.
Aşıq Nəcəfin bir çox qüdrətli aşıq və şairlərlə yaxın dostluq münasibətləri olub. Hətta Aşıq Hüseyn Bozalqanlı Aşıq Nəcəfin oğlanları Şəmistan və Şəmiddinin kirvəsi olub. Aşıq Nəcəfin Şəmistan, Şəmiddin, Mikayıl, Astan və İsmayıl adında beş oğlu olub.
5 fevral 1919-cu ildə erməni polkovniki Bolyanikin başçılığı ilə Göyçə mahalında "Küllü" təpə deyilən yerdə Aşıq Nəcəfin belinə odlu samovar bağlanaraq, beş oğlu ilə birlikdə vəhşicəsinə öldürülüb. Bir çox yazarlar Aşıq Nəcəfin öldürülməsini erməni generalı Selikovun Zod kəndində öldürülməsinin əvəzi kimi qeyd edirlər.
- “Ermənilər aşıq Nəcəfi necə öldürdülər?”
Tədqiqatçı-şair Sərraf Şiruyə “Ermənilər Aşıq Nəcəfi necə öldürdülər?” məqaləsində yazır: “Aşıq Ələsgərin məşhur şəyirdlərindən olan Aşıq Nəcəf 1876-cı ildə Göyçə mahalının Daşkənd kəndində-çoban Allahverdinin ailəsində anadan olub. Ailənin tək oğlu olan Nəcəfin atası Allahverdi kişi oğlunu molla məktəbinə qoyur. Burada Nəcəf ərəb və fars dillərində yazıb-oxumağı öyrənsə də, maddi çətinlik üzündən məktəbi yarımçıq qoyaraq atasının yanında çobançılıq edir. Uşaq yaşlarından özündə aşıqlıq sənətinə güclü meyl hiss etdiyindən sazda çalıb-oxumağı da öyrənir”.
S.Şiruyə aşıq Ələsgərlə Nəcəfin ilk görüşünü belə təsvir edir: “Daşkəndli Hacı Kərim oğlu Muxtarın toyuna Aşıq Ələsgəri dəvət etmişdi. Ustad aşıq şəyirdi Aşıq Əsədlə toyun ikinci gününü yola salırdı. Məclis nisbətən seyrəldiyindən arada Aşıq Ələsgər ağsaqqallarla oturub çay içir, Aşıq Əsəd meydanda oxuyurdu. Bu vaxt Nəcəfin atası Allahverdi kişi Nağı bəydən xahiş edir ki, Aşıq Ələsgərdən rüsxət al, bizim uşaq da bir hava çalıb oxusun.
Nağı bəy Aşıq Ələsgərdən icazə alır, Nəcəf ilk dəfə sazla camaatın qarşısına - Aşıq Əsədin meydanına çıxır. Sazı sinəsinə basıb məlahətlə bu şeiri oxuyur:
Nəfis tox olarsa ürək dar olmaz,
Zəhmət çəkilməsə süfrə var olmaz.
Sənət meydanında şəyird xar olmaz,
Nəcəfəm, ustadı pir ustad olsa.
Nəcəfin oxuması və sözləri Aşıq Ələsgərin çox xoşuna gəlir və Nəcəfi özünə şəyird götürür. Nəcəf uzun illər Aşıq Ələsgərə şəyirdlik edir. Özünün zil və məlahətli səsi ilə böyük şöhrət qazanır. Elə Nəcəfin toyunu da Aşıq Ələsgərlə Aşıq Əsəd eləyirlər. Deyilənlərə görə, toy günü Nəcəfin nişanlısı Gülüstanı ata evindən çıxararkən onun əmisi Həzrətqulu irəli yeriyir ki, Aşıq Ələsgər Gülüstana bir tərif deməsə qızı verməyəcəyəm. Ustad aşıq orda Gülüstana üç bəndlik bir tərif də deyir:
Eşitmişdim görməmişdim üzünü,
Canlar yaxır süzdürəndə gözünü.
Aşıq Ələsgərəm, deyim düzünü
Doğrudan Nəcəfə taydı Gülüstan.
Aşıq Nəcəf ustadından fərqli olaraq təsadüfi hallarda, hansısa bir hadisədən bərk təsirlənəndə şeir yazıb. Onun sənətinin gözəlliyi təkrarsız ifasında, zil və məlahətli səsində olub. Aşıq Nəcəfin elə zil səsi varmış ki, oxuyanda hündürdə asılmış enli və halqavari piltə ilə yanan otuzluq lampanı keçirərmiş.
Dəli Alının bacısı oğlu Zeynalabdının toyunda maraqlı bir hadisə baş verir. Uzaqda gedən karvanın sarbanı bərk fikrə gedibmiş. Karvandan yüklü bir dəvə ayrılıb arxada qalıbmış. Həmin dəvənin də üstünə bir qurd gəlirmiş. Zurnaçı nə qədər püfləyirsə zurnanın səsi sarvana çatmır ki, onu fikirdən ayırsın. Qurd az qalıbmış ki, dəvəni haqlasın. Nəcəf dəli bir şikəstə çəkir:
Xabi qəflətdə yatıbsan,
Oyan sarban, dayan sarban!
Karvanı qurda atıbsan
Oyan sarban, dayan sarban!
Aşığın zil səsi sarbanı diksindirib yuxudan ayıldır. Əvvəlcə səs gələn tərəfə, sonra da karvana baxır. Qurd artıq dəvənin üstünə atılıbmış. Bu zaman güllə açılır. Toyda olan Qandal Nağı uzaq məsafədən nişan alıb qurdu vurur. Beləcə, Nəcəfin səsi ilə qaçağın gülləsi karvanı qurddan qurtarır…”
- Oğlanları ilə birgə ermənilərə qarşı igidliklə vuruşan aşıq…
S.Şiruiyə yazır ki, aşıq Nəcəf yalnız aşıqlıqla məşğul olmayıb, o, ətrafında baş verən ictimai-siyasi proseslərdən də kənarda qalmayıb: “Aşığın yaxın qohumu, yüz yaşında belə gümrahlığını itirməyən Mələk nənə söhbət edirdi ki, hələ 1918-ci il erməni-müsəlman davasında Nəcəf tutulmamışdan qabaq oğlanları Şəmiddin və Şəmistanla birlikdə ermənilərə qarşı igidliklə vuruşurdu. Hətta döyüşlərin birində qolundan da yaralanmışdı. Yarasın daşkəndli Loğman Səfər müalicə edirdi.
Gözəlliyi, boy-buxunu, ölçüyəgəlməz avazı ilə yanaşı Allah Aşıq Nəcəfə qeyri-adi bir istedad da veribmiş. O, başına gələcək əhvalatları əvvəlcədən yuxuda görürmüş. Həyatının sonunun da faciə ilə qurtaracağını yuxuda görüb danışırmış. Deyilənlərə görə, hələ Əsədlə Aşıq Ələsgərin evində şəyird olduğu günlərin birində gecə yarı oyanıb bir ah çəkib, ağlayır. Aşıq Əsəd də oyanır. Soruşur ki, ay Nəcəf nə olub, niyə ağlayırsan. Onda Nəcəf yuxusunu belə söyləyir:
Aman Allah nə yuxudu görürəm,
Açılacaq nə bəlalar başıma.
Görən kimsəm köç eylədi dünyadan
Töhmət qoydu el-obalar başıma”.
- Aşıq Nəcəf ermənilər tərəfindən necə tutuldu?
S.Şiruyə yazır: “Rus havadarlarının köməyi ilə silahlanaraq Qərbi Azərbaycanda qanlı qırğınlar törədən ermənilər Göyçəni də qan çanağına döndərmişdilər. Ermənilərin aramsız hücumlarından qurtulmaq üçün Aşıq Nəcəf də bütün el-oba kimi əmisi oğlanları Molla Abuzər və Həsənqulu ilə birlikdə Kəlbəcərin İstibulaq kəndinə pənah aparır. Bu zaman Göyçənin güney, yəni Gədəbəyə, Qazaxa yaxın kəndləri (Şişqaya, Kəsəmən, Cil, Pəmbək və s.) yerindən tərpənməyibmiş. Kəsəmənli Səməd Ağa, şişqayalı Kor Tanrıverdi (gözləri çəp olduğu üçün belə deyirmişlər. O, həm də Göyçə üzrə Nikolayın «uçastkovısı» işləyirmiş) çalışırmışlar ki, ermənilərlə müsəlmanlar arasında barışıq yaratsınlar. Belə «barışıq qonaqlıqlarının» birində, yəni Zod kəndində Göyçəni talayıb darmadağın edən general Selikovun başını daşkəndli Hacı Rəhim kəsir (Selikov əslən Azərbaycanın Şəki rayonunun Qarabağlı kəndindən olub).
Selikovun ölümündən qabaq Kor Tanrıverdi Aşıq Nəcəfə sifariş göndəribmiş ki, Nəcəf, araya barışıq qoyulub, köçünü qaytar Göyçəyə. Aşıq Nəcəf də əmisi oğlanları ilə birlikdə İstibulaqdan Şişqayaya dönəndə ermənilərə əsir düşür. Aşıq Nəcəfin böyük oğlu Şəmiddin, əmisi oğlanları Molla Abuzər və Həsənqulu birtəhər ermənilərin əlindən qurtulub qaça bilirlər. Selikovun öldürülməsindən sonra daha da quduzlaşan ermənilər Kor Tanırverdini də, Səməd Ağanı da əsir götürürlər. Kəndləri isə oda qalayırlar.
Bəzi yazarlar səhvən Səməd Ağa, Kor Tanrıverdi və Aşıq Nəcəfin ölümləri arasında hansısa əlaqə axtarırlar. Hətta Aşıq Nəcəfin faciəli ölümünü Səməd Ağayla bağlamağa çalışanlar da var. Ancaq bunlar tamamən yanlışdır. Belə ki, Səməd Ağa Kəvər (indiki Kamo) türməsinə salınmışdı. Tanrıverdini isə öz mehtəri ilə Basarkeçərin köhnə bazarında bir-birlərinə öldürtmüşdülər. Sonradan Səməd Ağanın türmədə bir erməni dığasının ona vurduğu sillədən ürəyi partlayıb ölmüşdü. Bu zaman və bundan çox sonra da Aşıq Nəcəf yaşayırmış və ermənilər öz şənliklərində onu oxudurmuşlar…
Uzun əzab və işgəncələrdən sonra daşnaklar Aşıq Nəcəfi Basarkeçərin yaxınlığındakı Çaxırlı kəndinin ərazisindəki Güllü təpəyə gətirirlər. Buradan Aşıq Nəcəfin kəndi Daşkənd də aydın görünürdü. Ömrün sonunun yetişdiyini görən Aşıq Nəcəf üzünü doğma kəndinə tutub yanıqlı-yanıqlı oxuyur:
Könül quşu uç, get vətən elinə,
Mənə o ellərdən bir xəbər gətir.
Yetir əhvalımı nər igidlərə
Qasımı, Ziyadı birtəhər gətir.
Nə aşıq Nəcəfi gülləylə öldürdülər, nə də İsmayılın üzünə xoş səhər açıldı. Nəcəfin oğlanları Şəmistanı, Mikayılı, Astanı və İsmayılı əsir götürüb yaxınlıqdakı «Tüstülü»-Qırxbulaq kəndində bir dama salmışdılar. Onları atın qabağına salıb Aşıq Nəcəfin yanına gətirirdilər. Yolda körpə Astan və İsmayıl erməni qaniçənlərinin atlarının ayaqları altında qalaraq həlak olurlar. Şəmistanla Mikayılı isə gətirərək Aşıq Nəcəfin gözləri qarşısında ayaq-baş diri-diri basdırırlar”. S.Şiruyə qeyd eidr ki, hadisə zamanı Bolyanikin arvadı da burada olur. Ərindən xahiş edir ki, bu aşığı öldürməsin. “Erməni cəlladı naqanını çıxarıb arvadına tuşlayır və içindəki bütün güllələri arvadının ürəyinə boşaldır ki, niyə türk aşığının xahişini edir. Nəcəf görür ki, artıq xilas yolu yoxdur, vaxtı çatıb, üzünü vətənə tutaraq bir bayatı çəkir:
El gəlsin an üstəyəm,
Gedirəm, kan üstəyəm.
Nə çəkilməz dərddi bu-
Yaram yox, can üstəyəm.
Erməni cəlladları aşığın sazını əlindən alıb sındıraraq yanan samovara doldururlar. Daha sonra qaynayan samovarı Aşıq Nəcəfin kürəyinə bağlayırlar. Sonra da aşığı samovar kürəyində qurğuşuna tuturlar. Xalqın böyük sənətkarı o zamana qədər insanlığın görmədiyi dəhşətli bir əzabla öldürülür. Bu hadisə erməni faşistlərinin xalqımızın başına gətirdiyi minlərlə faciələrdən yalnız biridir…”-deyə S.Şiruyə qeyd edir.
İradə SARIYEVA
