Qarabağ xanlığının dövlət rəmzlərində azərbaycançılıq nişanələri...
Azərbaycançılığın ünvanlarından biri olan qədim Qarabağ bu gün erməni tapdağındadır. Uzun əsrlər boyu ulu babalarımızın məskəni olan, xalqımızın tarixi izlərini yaşadan Qarabağın yaşı qədimdən qədimdir. Qarabağdan danışarkən gözlərimiz önünə ilk növbədə onun gözəlliyi, əsrarəngiz təbiəti, dəyərli insanları gəlir. Bir də ən çox Qarabağ xanlığı barəsində düşünürük.
Qüdrətli Azərbaycan xanlıqlarından biri olan Qarabağ xanlığının tarixi, onun azərbaycançılıq ideologiyasının formalaşmasında rolu, bu xanlığın simvolları-bayrağı, gerbi və s. haqda sizinlə fikrimizi bölüşmək niyyətindəyik.
Qeyd edək ki, Azərbaycan xanlıqlarının müasir Azərbaycan dövlətinin, dövlətçiliyinin formalaşmasında, azərbaycançılığın geniş miqyasda yayılmasında, şüurlarda, beyinlərdə, ürəklərdə özünə əbədi məskən salmasında gördüyü işlər danılmazdır. Xanlıqların mövcudluğu, onların dilimizin, dinimizin, mədəniyyətimizin, adət-ənənələrimizin yaşaması istiqamətində apardığı uğurlu siyasət bu gün öz bəhrəsini verir.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Abbasqulu ağa Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Qarabağ xanlığı ilə bağlı çap etdirdiyi geniş məqalədə bu xanlığın Azərbaycanın dövlətçilik tarixində oynadığı misilsiz rol, azərbaycançılığa verdiyi töhfələr və s. barədə məlumat verilib. Qədim türk-oğuz diyarı Qarabağın özü bir yurd, ocaq yeri kimi dünyanın başlanğıcından mövcud olub. Qarabağ xanlığı isə Nadir şah Əfşar imperiyasının süqutundan sonra yaranıb. Tarixi mənbədə qeyd edilir: "Nadir şah Əfşar imperiyasının süqutundan sonra müstəqillik qazanan, Azərbaycan dövlətlərindən biri olan Qarabağ xanlığının banisi Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimlərindən biri olan Pənahəli bəy (Pənah xan) Cavanşir idi. O, Qarabağın Sarıcalı kəndində anadan olub. Qarabağ xanlığının vəziri olan tarixçi Mirzə Camal yazır: "Mərhum Nadir şah Qarabağ, Gəncə, Tiflis və Şirvan vilayətlərini aldıqdan sonra ellər və kəndlər arasında görüb tanıdığı hər bir şücaətli və işgüzar adamı yanına çağırır, öz yaxın qulluqçuları sırasına alır və onu məvacib, ehtiram və mənsəb sahibi edərdi. O cümlədən ellər arasında Pənahəli bəy Sarıcalı Cavanşir adı ilə şöhrət tapan, hər işdə fərqlənən, ad çıxaran, müharibə və davada tay-tuşuna üstün gələn və xüsusilə mərhum Nadir Rum əhli qoşunları ilə etdiyi müharibələrdə (XVIII yüzilliyin 30-cu illərində Osmanlı imperiyasına qarşı müharibələr nəzərdə tutulur. Mənbə - Tarix İnstitutu) şücaət göstərən Pənah xanı da öz yanına apardı".
Tarixi materiiallarda qeyd edilir ki, Muğan qurultayından sonra Nadir şah onun hakimiyyətini qəbul etmək istəməyən qarabağlılara divan tutmağa, bu diyarın türk-müsəlman əhalisini Əfqanıstan və Xorasana sürgün etməyə başladı: "Beləliklə, hələ Nadirin sağlığında Pənahəli bəy ona tabe olmaqdan boyun qaçırıb Vətəni olan Qarabağı müstəqil surətdə idarə etməyə cəhd göstərib. Nəticədə Nadir şahın ölümündən sonra Qarabağ torpaqlarında müstəqil Azərbaycan dövləti-Qarabağ xanlığı yarandı. Qarabağ xanlığı müstəqil dövlət elan edildikdən sonra başlıca vəzifəsi onun möhkəmlənməsinə nail olmaq idi. Pənah xanın bu sahədə ilk tədbirlərindən biri Qarabağın Nadir şah tərəfindən sürgün olunan türk-müsəlman əhalisini geri-doğma torpağa qaytarmaq oldu. Köçkünlərin geri qaytarılması və dədə-baba torpaqlarında yerləşdirilməsi Qarabağ xanlığını gücləndirdi. Sürgündən ilk qayıdanlar içərisində Qarabağın gələcək xanı 15 yaşlı İbrahimxəlil də vardı".
Tarixçilər bildirir ki, Qarabağ xanlığı yarandığı gündən onun dəst-xətti azərbaycançılıq, türkçülük olub. Tədqiqatçılar yazır ki, xanlıq adət-ənənələrimizə, dinimizə, milli qəhrəmanlıq ənənəmizə böyük dəyər verib. Qarabağ xanlığının bu sahədə atdığı ilk addımlardan birinin 1748-ci ildə qədim Azərbaycan-türk tayfası olan bayatların adı ilə bağlı Bayat qalasını inşa etdirmək olduğunu deyən tarixçilərin sözlərinə görə, bu qala azərbaycançılıqda müstəsna əhəmiyyət daşıyıb. Tədqiqatçılar yazır ki, xan bütün ailəsini, qohumlarını və el böyüklərinin əhli-əyalını Bayat qalasına yığdı. Ətrafda olan camaat, hətta Pənah xanın tərəqqisini, onun rəftar və məhəbbətini eşidən Təbriz, Ərdəbil vilayətlərinin bir çox əhalisi və sənətkarları belə, öz ailələrilə birlikdə gəlib Bayat qalasında yerləşdilər. Pənah xanın müstəqil dövlət quruculuğu sahəsindəki fəaliyyəti onun rəsmən tanınması ilə nəticələndi. Qarabağ xanlığının vəziri olan Mirzə Camal yazırdı ki, müsəlman tarixi ilə 1161, xristian tarixilə 1745-ci ildə (mənbələrə görə bu 1748 olmalıdır) Adil şah Pənah xana "xan" adı verilməsi və Qarabağ hakimi vəzifəsinə təyin edilməsi haqqında fərmanı, qiymətli xələt, qızıl yəhərli at və daş-qaşla bəzədilən qılıncla birgə Sərdar Əmir Aslanın yaxın adamı vasitəsilə o zaman yaşadıqları Bayat qalasına gəlib çatdı. Adil şahın fərmanı gecikmiş bir sənəd idi. Həqiqi "hakimlik" şah fərmanından əvvəl, ondan asılı olmadan qazanıldı. Pənahəli bəy artıq xan kimi öz diyarını idarə edirdi.
Tədqiqatçıların yazdığına görə, Pənah xandan sonra Qarabağ xanlığının müstəqilliyini onun oğlu İbrahimxəlil xan qorumaqda davam edib. Qarabağ xanlığının dağıdılmasının, məhv edilməsinin qarşısının alınması istiqamətində davamlı mübarizə aparan İbrahimxəlil xanın dövranına son qoymaq istəyənlərin sırasında sonradan bura köçürülən ermənilərin xüsusi canfəşanlıq göstərdiyini yazan tarixçilər qeyd edir ki, o vaxt Qarabağ xanlığına qarşı "xaç yürüşləri" təşkil edilib. Tədqiqatçıların yazdığına görə, atasından sonra hakimiyyətə gələn İbrahimxəlil xan Qarabağ xanlığının əzəmətini saxlamaq üçün xeyli mübarizə apardı. Qarabağ xanlığına qarşı "xaç yürüşü"ndə erməni məkri xüsusilə işə yarayırdı. 1787-1791-ci illərdə Rusiya-Türkiyə müharibəsinin başlanması nəticəsində bu "xaç yürüşləri" baş tutmadı. İbrahimxəlil xan müstəqil Qarabağ xanlığının bütövlüyünü qoruyub saxlaya bildi.
Tarixçilərin qeyd etdiyinə görə, XVIII yüzilliyin sonları, XIX əsrin başlanğıcında Rusiyanın Cənubi Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda işğalçılıq fəaliyyəti şiddətləndi. 1801-ci ildə Gürcüstan imperiyaya birləşdirildi. Tədqiqatçılar yazır ki, Azərbaycanın Car-Balakən camaatlığı, Gəncə xanlığı işğal olundu. İbrahimxəlil xan belə bir vəziyyətdə Rusiya qoşunlarının komandanı Sisiyanovla Kürəkçayda müqavilə bağladı. Kürəkçay müqaviləsinə əsasən, Qarabağ xanlığı müsəlman-Azərbaycan torpağı kimi Rusiyaya ilhaq olundu. Tarixi reallığı əks etdirən Kürəkçay müqaviləsi, eyni zamanda, Qarabağın, o cümlədən bu diyarın dağlıq hissəsinin Azərbaycan xalqına məxsus olduğunu sübut edən ən mötəbər sənəddir.
Tarixçilərin sözlərinə görə, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan öz ailəsilə birlikdə rus ordusunun mayoru Lisaneviçin dəstəsi tərəfindən qətlə yetirildikdən sonra Rusiya hərbi komandanlığı qarşısına Qarabağ xanı təyin etmək məsələsi çıxır. Tarixi mənbələr yazır ki, xanın böyük oğlu Cəfərqulu xanın onsuz da Rusiyaya sədaqətli olduğunu nəzərə alan rus komandanlığı onun qardaşı, bəzən Qacarlara olan meylini gizlətməyən Mehdiqulu xanı öz tərəflərinə çəkmək üçün ona Qarabağı idarə etməsi üçün fərman təqdim edir. Bununla yanaşı, Mehdiqulu xana "xan" titulu verilməsilə bağlı imperatora xahiş olunur. 10 sentyabr 1806-cı ildə imperator I Aleksandr "Mehdiqulu xana ali sərəncam və Qarabağ əhlinə vədlər" fərmanını imzaladı. Qarabağ xanı təyin olunan Mehdiqulu xana hakimiyyət rəmzi olan bayraq və qılınc göndərilməsi qərarı qəbul edildi. Ona rus ordusunun general-mayoru, qardaşı Cəfərqulu xana isə polkovnik rütbəsi verildi. İmperator I Aleksandr tərəfindən vəd edilən bayraq 1 il sonra-1807-ci ildə Mehdiqulu xana təqdim edildi. 1838-ci il oktyabrın 30-da imperator I Nikolay Qarabağ xanlığının bu bayraqdan hakimiyyət rəmzi kimi istifadə etmək hüququnu təsdiq etdi. Mən Qarabağ xanlığının bayrağı ilə çox maraqlandım. Yalnız imperator tərəfindən Mehdiqulu xana hədiyyə edilən bayraq haqda məlumat əldə etdim. Bilmirəm, bundan əvvəl xanlığın bayrağı olub, yoxsa olmayıb? Heç bir bilgi yoxdur. Mehdiqulu xanın bayrağı Qafqaz Hərbi Muzeyində olub, onun ora verilməsi tarixi məlum deyil. 1924-cü ildən isə bayraq Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində 461 saylı inventar altında saxlanır. Bayraq qumaşı (ölçüləri 115x100 sm-dir) zamanın təsirindən saralan dördkünc ikiqat ağ qanovuz ipək parçadandır. Sonra bərpası zamanı üz və astar hissəyə tül parça tikilib. Bayrağın hər iki üzündəki təsvirlər eynidir. Bayrağın hər iki tərəfində bu gün Rusiyanın mənimsədiyi, öz gerbində təsvir etdiyi, əslində isə əski türk simvolu olan ikibaşlı qartal şəkli verilib. Bilirsiz ki, həm Midiya dövlətinin, həm Eldəgizlərin bayrağında ikibaşlı qartal təsviri var. Bunu Çar Rusiyası dövründə I Aleksandr mənimsəyib və onu Rusiya İmperiyasının simvoluna çevirib. Boz rəngli ikibaşlı qartalın dimdiyi, gözləri və caynağı, caynağında tutduğu hakimiyyət rəmzləri, eləcə də qartalın hər iki başında təsvir edilən iki kiçik və bir böyük tac qızılı rəngdədir. Tacın üzəri qırmızı və göy daşlarla bəzədilib. Qartalın sinəsində qızılı haşiyəsi olan Avropa qalxanı təsvir edilib. Qalxanın üzərində ağ, qırmızı və boz rənglərlə Moskva şəhərinin gerbi-Müqəddəs Müzəffər Georginin əksi verilib. Bayrağın kənarlarına gümüşü güləbatın saplarla bafta tikilib, onun üzərinə isə uzunsov dairələrdə səkkizləçək güllər və xaçlar salınıb. Bayrağa üç tərəfdən qızıl saplardan və altıləçəkli gül formasında olan zərif gümüş asmalardan saçaq tökülüb. Tarixçilər deyir ki, bayraq parçasının saxlanması nisbətən qənaətbəxş olsa da, qartal təsvirindəki rənglər bəzi yerlərdə tökülüb və çatlayıb. Bayraq ağacı (uzunluğu 330 sm kəsikdə, diametri 4,6 sm ) iki hissədən ibarətdir, onlar bir-birinə 9 sm uzunluqda qızıl suyuna salınan 1 polad halqa ilə birləşdirilib. Tarixi sənədlərdə qeyd edilir ki, bayraq ağacının üstündə 28 sm uzunluğunda, gümüş saplardan düzəldilən qotaz asılıb. Bayraq ağacının ucuna gümüşü və qızılı saplardan, başında qotazı olan iki qaytan taxılıb. Ağacın alt hissəsinə taxılan alt ucluq ucukəsik konus formalı dəmirdən hazırlanıb. Bayraqda əks olunan simvollara gəlincə, onlar birbaşa azərbaycançılıq, türkçülüklə bağlıdır.
İkibaşlı qartalın türk mifologiyasında güc, hakimiyyət, qaranlıq və işıqlı dünya, gecə və gündüz, xeyir və şər və sair anlamına gəldiyi məlumdur. Ruslar türk mifologiyasından çox bəhrələnib. İkibaşlı qartal da bunlardan biridir. Çarın ikibaşlı qartal təsvir edilən bayrağı Mehdiqulu xana verməsi bu simvolun birbaşa türkçülüklə bağlı olmasının təsdiqi idi. Türk simvolu türk başçıya da verilməli idi...
Qarabağ xanlığı azərbaycançılığın mərkəzlərindən biri kimi əbədi olaraq qalacaq. Sağlıq olsun, gün gələr, düşmən tapdağından azad edilər.
İradə SARIYEVA
Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.
