Alimlərimizin multikulturalizm - mədəni müxtəlifliyin problemlərinin tədqiqinə azərbaycançılıq müstəvisində metodoloji yanaşmaları...

I yazı

Mədəniyyət də təbiət kimidir-rəngarəng, parlaq və zəngin. Təbiətdə fərqli rənglər, bir-birini əvəz edən gözəlliklərin yaratdığı ahəngdarlığı izləmək çox maraqlıdır. Mənəvi aləmdə də, cəmiyyətdə də müxtəlif mədəniyyətlilik, fərqli dünyagörüşlər maraqlı mənzərə yarıdır. Azərbaycan mədəni müxtəliflik mənzərəsinin mövcud olduğu bir diyar kimi tanınır. Adama elə gəlir ki, bu rəngarənglik olmasa, respublikamızın milli mənzərəsi bir qədər solğun görünərdi.

İş burasındadır ki, Azərbaycan bu mənada kasıb deyil və qoynunda müxtəlif xalqları, onların qədim mədəniyyətini bəsləyir. Ölkəmizin harasına baxsaq, orada bir gözəllik

görərik. Hər bir toplum öz mədəniyyəti, folkloru, dəyərləri ilə gözəldir.

Mədəni müxtəliflik anlayışı, bu anlayışa elmi-metodoloji yanaşma, onun tədqiqi, başqa ölkələrlə müqayisəli təhlili olduqca əhəmiyyətlidir. Azərbaycanda multikulturalizmin həyat tərzinə çevrilməsi, ümumilikdə multikulturalizm məfhumunun, mədəni müxtəlifliyin yaratdığı assosiasiyanın geniş elmi izahının verilməsi alimlərin işidir. Alimlərimiz bu mövzu ilə bağlı davamlı araşdırma işləri aparır və maraqlı tədqiqat işləri meydana çıxarır.

Multikulturalizm - mədəni müxtəlifliyin problemlərinin tədqiqinə metodoloji yanaşma məsələsi alimlərimizi düşündürüb və onlar olduqca dəyərli araşdırmalarını təqdim edib.

Mövzu ilə əlaqədar tədqiqatçılar qeyd edir ki, XXI əsrdə multikulturalizm ifadəsi bir sıra elmi araşdırmaların yeni bir istiqaməti kimi aktuallaşıb. Sosioloq və filosofların qeyd etdiyinə görə, mahiyyətcə bu təhlillərin motivini həm empirik nəzəriyyə, həm de-fakto təcrübə, həm mədəni tarix, həm de-yure hüquq, həm də real siyasət və ictimai prosesə yanaşma fəlsəfəsinin metodu təşkil edir. Tədqiqatçılar qeyd edir ki, burada da məhz interdisiplinar tədqiqatlar nəticəsində interkultural və intermilli dialoq kreativ mühakiməsində daha üst səviyyədə yer alan dəyərlər sistemi müəyyənləşir. Fəlsəfə elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi Zümrüd Quluzadə bu barədə yazır ki, mədəniyyətin inkişafında onun coğrafi mövqeyi, təbii zənginliyi, tarixən yüksək şəhər mədəniyyəti, daim müxtəlif dil və din daşıcıyıları olan regionlarla əlaqələrin mövcudluğu mühüm rol oynayıb: «Multikulturallıq problemlərinin nüvəsi konkret milli eyniləşmənin təşviqində müxtəlif identiklərə rast gəlinməsi ilə aydınlaşır. Ümumilikdə isə diqqət yetirək ki, milli mədəniyyətlər daim qarışıq mədəniyyətlərin cəmlənməsinin tarixi yekunu kimi təşəkkül tapıb. Digər bir tərəfdən isə, XXI əsr dünya siyasi mənzərəsi özü mədəni müxtəlifliyin təzahürüdür və qloballaşan dünyanı vahid bir mədəniyyətlə «zəncirləmək» artıq mümkün də deyil. Dünyanı bir «tufan» kimi bürüyən qlobal mədəni proseslər bəşəriyyət önündə bir aksioma yaradıb: bu həm fərqli - müxtəlif mədənilik - yəni multikulturallıq, həm klassizm - arkaiklikləşmə, bu, həmçinin, müxtəlif mədəniyyətlərin ya toqquşması, ya qovuşması, bəzənsə çarpazlaşması, qismən də identifikasiyasıdır».

Tədqiqatçılar qeyd edir ki, multikulturalizm problemlərinin aktuallaşması onun ictimai elmlərin müxtəlif istiqamətləri üzrə araşdırılmasını da zəruriləşdirib.

Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun direktoru, fəlsəfə elmləri doktoru İlham Məmmədzadə yazır ki, müəyyən dərəcədə multikulturalizm problematikasının bütün aktuallığının dərki bizim üçün onunla izah oluna bilər ki, onun dövlətlərarası münasibətdəki kəskinliyi ilə biz hələ XX əsrin 80-ci illərində, keçmiş Sovet İttifaqında millətlərarası münaqişələrin millətlərarası münasibətlərdə hər şeyin qaydada olmadığını və beynəlmiləlçiliyin bu «qaydasızlığın» həlli üçün kifayət olmadığı aşkarlananda rastlaşmışdıq: «Aydın oldu ki, millətlərarası münasibətlər təkcə şaquli münasibətlərə müncər edilməməlidir və ictimai şüur millətlərarası münasibətlərin inkişafına öz anlamını daxil edir».

Tədqiqatçılar yazır ki, mədəni müxtəliflik, mədəniyyətlərin qarışması, identikliyi, hətta toqquşması belə qloballaşma prosesində həm də mədəniyyətlərin bir-birinə vəhdətdə qarşılıqlı təsiri faktorunu da meydana çıxarıb.

Alimlər vurğulayır ki, bu baxımdan Bakı III Humanitar Forumunda Prezident İlham Əliyevin də söylədiyi «Bu gün Azərbaycanda çoxmillətli, çoxkonfessiyalı cəmiyyət mövcuddur. Bu bizim böyük sərvətimiz, böyük dəyərimizdir. XXI əsrdə multikulturalizmə alternativ yoxdur. Əlbəttə ki, biz XXI əsrdə ayrıseçkilik, diskriminasiya, ksenofobiya, islamofobiya kimi xoşagəlməz meyllərə biganə yanaşa bilmərik. Ona görə multimədəniyyətli cəmiyyətlərin formalaşması, bu ideyaların tətbiqi hesab edirəm ki, hər bir məsuliyyətli siyasətçinin, ictimai xadimin fəaliyyətinin tərkib hissəsi olmalıdır» fikri geniş əks-səda yaradıb. Tədqiqatçılar vurğulayır ki, hər bir mədəni məsələnin təhlili həm də fənlərarası və fənlərqovuşuğu xarakterə malikdir. Alimlərin qeyd etdiyinə görə, bu baxımdan da multikulturalizm problemlərinin tədqiqinin metodoloji yanaşması bir sıra məsələlərin açıqlanmasını zəruri edir. Problemin tədqiqi, Prezident İlham Əliyevin deyimi ilə yanaşsaq, «Multikulturalizm Azərbaycanda həm də dövlət siyasətidir» məntiqinə söykənir və mövzunun həm ideoloji- siyasi proseslər nəzərindən aktuallığına, həm də metod və metodologiyasının da tədqiqinin vacib əhəmiyyət kəsb etdiyinə diqqət yetirilməlidir. Mütəxəssislər yazır ki, mədəni müxtəliflik problematikasına kompleks, yəni bir vəhdət təşkil edən və ya hadisələrin məcmusu kimi yanaşılmalıdır. Ekspertlərin yazdığına görə, multikulturalizm problemlərinin elmi-nəzəri təhlilində onun çoxşaxəli istiqamətləri - siyasi və geosiyasi tarixi, fəlsəfi, sosial-hüquqi, iqtisadi, beynəlxalq, mənəvi, dini, dilçilik və s. müəyyənləşdirici aspektlər var. Tədqiqatçıların yazdığına görə, multinatsiya - multimillət mədəni müxtəliflik problemlərinin özünün eyniyyətin, oxşarlığın, fərqliliyin mədəni aspektlər çərçivəsində vəhdətinin yeni yanaşmadan dərkini şərtləndirir. Bildirilənə görə, dəyişən və yeniləşən dünyanın dəyişən və təzələnən mədəniyyətləri, dünənlə bu gün zaman məhvərində insanların fərqli mədəniyyətlərə, fərqli yaşam tərzinə qarşı artıq «hörmət, ünsiyyət və tolerantlıq» düsturu siyasətində multikulturallığın formalaşması və bu identikliyi anlamasını zəruri edən düşüncənin, münasibətin vəhdəti yollarının da aydınlaşdırılması günün tələbidir. Tədqiqatçılar yazır ki, Qərb və Rusiya ictimai elmində mövzunun araşdırılması istiqamətində xeyli tədqiqatlar mövcuddur. Bu sahədə emprik baxımdan öyrənilən hətta müxtəlif dövlətlərin özünəməxsus dövlət modelləri də var. Alimlərə görə, milli eyniliyin formalaşması nəticəsi hər hansı millətə onun aidiyyətliyinə olan münasibətin pozitiv yönə dəyişməsi problemidir. Yazılanlara görə, məhz bu modellərin və fərqli mənsubluğun öyrənilməsi metoduna da yeni dərk, yeni anlamdan yanaşılması vacibdir. Tədqiqatçılar yazır ki, «etnos» (yunan sözüdür - «xalq») yəni əhalinin çoxluğunu - milli çoxluğu və milli azlığı əks etdirir. Yazılanlara görə, eləcə də burada «millət» terminini bir-birindən həm ayırmaq, həm də ümumi vəhdətdə multimillət, milli çoxluq və milli azlıqların hüququna bərabərhüquqluluq kontekstindən yanaşma aspektində tədqiq etmək lazımdır. Elmi ədəbiyyatda yazılır: «Millət - insan birliyinin tarixən təşəkkül tapmış və xalqı əvəz etmiş forması, insanların yeni sosial və beynəlmiləl birliyidir. Millət üçün ilk öncə maddi həyat şəraitinin ərazi və iqtisadi həyatın ümumiliyi, dil ümumiliyi, milli xarakterin, onun mədəniyyətinin milli özünəməxsusluqda təzahür edən müəyyən cəhətlərinin ümumiliyi xasdır. Millət xalqa nisbətən geniş birlik mənasında işlədilir».

Tədqiqatçılar yazır ki, milli etnosun keçmiş tarixi, adət-ənənələri, tarixdə özünün qurduğu müəyyən dövlət formaları olub. Yazılanlara görə, müxtəlif mədəniliyi ehtiva edən etnosların birgəyaşayış həyat tərzi normal haldır. Tədqiqatçıların vurğuladığına görə, Azərbaycanda yaşayan ləzgi də, avar da, talış da özünü azərbaycanlı kimi təqdim etsə də, yenə də milli azlıq kimi vətəndaşlıq statusunu özündə saxlayır. Bunun səbəbini izah edən sosioloq alimlər bildirir ki, çünki vətəndaşlıq özü mədəni, dini, cinsi, etnik fərqləri özündə ehtiva edən siyasi və hüquqi normadır. Tədqiqatçılara görə, bu baxımdan da bu kimi halların metodoloji yanaşmadan öyrənilməsi də hər millətin, hər etnosun bir vətəndaş kimi hüququna hörmət kəsb edir. Bu barədə fəlsəfə elmləri doktoru İlham Məmmədzadə yazır: «Maraqlıdır ki, tarixdə fransızlar və almanlar etnik baxımdan, sonradan bir çox milli mədəniyyətlərin yaranmasına impuls verəcək vahid etnos təşkil edirdilər, XIX əsrin sonunda fransızlar Fransada yaşayan yəhudiləri fransız vətəndaşları kimi qəbul etdilər və s. Başqa sözlə, milli identikliyin formalaşması problemi bu və ya digər millətə kimlərin aid olmasına münasibətin dəyişməsi prosesini ehtiva edir, «etnos» və «millət» anlayışları bir-birindən fərqlidir, vətəndaşlıq təkcə siyasi-hüquqi anlayış deyil və o özündə mədəni, dini, etnik fərqləri birləşdirir və s. Qloballaşma prosesləri mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri proseslərinə yeni çalarlar gətirməklə, eyni zamanda, onları kəskinləşdirirdi. Xatırladaq ki, F.Fukuyama hesab edirdi ki, demokratiya «tarixin sonuna» gətirib çıxaracaq və ideoloji toqquşmalar dövrü bitəcək. Həqiqətdə isə ideoloji toqquşmalar, dövlətlərarası münaqişələr bütün dünyanı başına aldı. Təsadüfi deyil ki, yeni imperializm və yeni millətçilikdən danışılır, fransızlar ərəb mənşəli fransızlardan, Rusiyada «qafqazlılardan» narazıdırlar, Ermənistan da, nəyin bahasına olursa olsun, «mədəniyyət və qanının təmizliyini» qorumağa çalışır».

Tədqiqatçılar yazır ki, mədəni fərqliyin multidissiplinar fənlərdə öyrənilməsində əsasən nəzəri-metodoloji istiqamətdə beş kontekst metodlaşır:

1) faktoloji tarix, 2) etnomədəniyyət, 3) etnosiyasət, 4) qanunvericilik, 5) konkret sosioloji araşdırmalar.

Alimlər yazır ki, mədəni oxşarlıq və fərqliyin müqayisəli təhlili etnosiyasi elmin də vacib predmetidir.

İradə SARIYEVA

Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.