Zəngəzur dəhlizinin müasir əhəmiyyəti
Zəngəzur dəhlizi Ermənistanın Sünik rayonu ərazisindən keçməli olan təxminən 40 km uzunluğunda avtomobil və dəmir yolu layihəsidir. Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqələrini təmin etmək üçün ona ehtiyac var.
Sovet dövründə Azərbaycanı Naxçıvanla magistral və Zaqafqaziya dəmir yolunun bir hissəsi birləşdirib. Lakin SSRİ-nin dağılmasından və birinci Qarabağ müharibəsi başlayandan sonra bu ərazidə rabitə kəsildi. Dəmir yolu xətti sökülüb, NMR ilə Azərbaycan arasında quru əlaqəsi kəsilib.
2020-ci ildə baş vermiş ikinci Qarabağ müharibəsindən sonra tərəflər bu sahədə nəqliyyat əlaqələrinin bərpası ilə bağlı razılığa gəlməyə çalışıblar. 2023-cü ilin əvvəlinə Zəngəzur dəhlizinin Azərbaycan hissəsində yolun tikintisi 70% tamamlanıb.2023-cü ilin yayında Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev bəyan etdi ki, “Ermənistan istəsə də, istəməsə də Zəngəzur dəhlizi mütləq açılacaq”. Ermənistan Zəngəzur dəhlizinin tikintisinə etiraz edir. Ölkə hakimiyyəti hesab edir ki, “dəhliz” sözü gələcək yolun və onun altındakı torpağın Bakının nəzarətinə verilməsini nəzərdə tutur. Baş nazir Nikol Paşinyan dəfələrlə bəyan edib ki, onun hökuməti “heç bir dəhliz məntiqini müzakirə etməyib, müzakirə etmir və müzakirə etməyəcək”.2023-cü ilin mayında Ermənistan və Azərbaycan liderləri Nikol Paşinyan və İlham Əliyev Moskvada keçirilən Avrasiya İqtisadi İttifaqının sammitində “Zəngəzur dəhlizi” termini ilə bağlı mübahisə etmişdilər. Ermənistan baş nazirinin sözlərinə görə, bu ifadə onun ölkəsinə qarşı ərazi iddialarını ifadə etmək üçün istifadə olunur. Cənab Əliyev də öz növbəsində “Zəngəzur dəhlizi” dedikdə heç bir iddia nəzərdə tutmadığını əmin etdi.Daha sonra Rusiya prezidenti Vladimir Putin mübahisəyə müdaxilə edərək əldə edilmiş daha mühüm razılaşmalara işarə etdi.
Azərbaycan İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin məlumatına görə, Azərbaycanın materik hissəsi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqələrinin yaranması ixracın 710 milyon dollar artmasına kömək edəcək. Bakı da hər il Bakı-Naxçıvan aviareyslərinin subsidiyalaş-dırılmasına xərclənən 10 milyon dollara qənaət edəcək. Bundan əlavə, dəmir yolunun açılması qazın birbaşa nəqlinə imkan verəcək. Hazırda mübadilə sistemi ilə qaz nəqli İran ərazisindən həyata keçirilir. Eyni zamanda, Tehran Azərbaycan tranzitinin 15%-ni ödəniş kimi özündə saxlayır.
2024-cü il oktyabrın 6-da Azərbaycan və İran İslam Respublikası ərazisindən ölkənin əsas hissəsini Naxçıvanla birləşdirəcək dəmir yolunun tikintisinə dair niyyət protokolu imzalanmışdır.Həmin gün Zəngilan rayonunun Ağbənd kəndi ərazisində Azərbaycan və İran arasında avtomobil körpüsünün və sərhəd-gömrük infrastrukturunun təməlqoyma mərasimi keçirilib. Ölkə hökumətinin qeyd etdiyi kimi, yaradılan obyektlər tranzit yükdaşımaların artırılmasına, Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə əlaqənin asanlaşdırılmasına xidmət edəcək.Bunun ardınca Azərbaycan prezidentinin xarici siyasət məsələləri üzrə köməkçisi Hikmət Hacıyev “Politico”ya açıqlamasında Zəngəzur dəhlizi layihəsinin Azərbaycan üçün cəlbediciliyini itirdiyini bildirib.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının Azərbaycanın şərq rayonları ilə birləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan “Zəngəzur dəhlizi” layihəsi təkcə Cənubi Qafqazın inkişafına deyil, həm də türk dünyasında ticarət, logistika və siyasi əlaqələrin möhkəmlənməsinə mühüm töhfə verə bilər.
2020-ci il İkinci Qarabağ Müharibəsi regionda qüvvələr balansının tamamilə dəyişməsinə səbəb olub, Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sülh və firavanlığa yol açıb. Azərbaycan və Ermənistan arasında müharibəyə son qoymağa imkan verən üçtərəfli bəyanatda Ermənistan silahlı qüvvələrinin Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindən tamamilə çıxarılması və regionda nəqliyyat əlaqələrinin bərpası da nəzərdə tutulurdu.
Nəqliyyat əlaqələrinin bərpası, eləcə də yenilərinin yaradılması uzun və çətin prosesdir. Eyni zamanda, Zəngəzur dəhlizinin reallaşdırılması Xəzər dənizi vasitəsilə yeni marşrutun yaradılmasına imkan verəcək ki, bu da Türkiyə ilə Mərkəzi Asiya ölkələri arasında yüklərin mümkün qədər tez çatdırılmasına imkan verəcək. Zəngəzur Dəhlizi təşəbbüsü İran, Ermənistan, Azərbaycan, Rusiya və Türkiyənin də daxil olduğu bir çox ölkənin maraqlarına toxunur.
Özünü regional güc kimi təqdim edən İran Azərbaycanın, o cümlədən İslam Respublikasında yaşayan azərbaycanlılar üçün artan təsirindən və “cəlbediciliyindən” qorxur. Tehran hesab edir ki, Zəngəzur dəhlizi həm də İranın Ermənistanla əlaqələrini “kəsdirə” və İranın Qara dənizə çıxışına mane ola bilər.
Bu baxımdan İran tərəfi Zəngəzur dəhlizi ideyasını sərhədlərin yenidən cızılması və geostrateji ziyana doğru atılan addım kimi qiymətləndirir. Qara dənizə və Rusiya Federasiyasına maneələr Tehran tərəfindən “Bir kəmər, bir yol” layihəsi çərçivəsində Qafqazda təsirini azaltmaq və tranzit ölkə rolunu itirmək amili kimi qəbul edilir.
İranın bu kimi arqumentləri bir yana, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı narahatlığın əsas səbəbi Azərbaycan və Türkiyə tərəfindən ölkənin regionda fəallığının artmasıdır. Azərbaycan və Türkiyə İkinci Qarabağ Müharibəsi zamanı bölgədə güclərini nümayiş etdiriblər.İran yuxarıda sadalanan amillərlə yanaşı, Türkiyə və Azərbaycanın güclənməsindən də narahatdır ki, bu da regionda güc balansını Tehranın ziyanına dəyişə bilər.Onu da qeyd edək ki, 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanatın 9-cu bəndinə əsasən, Zəngəzur dəhlizinin təhlükəsizliyini Rusiya təmin edəcək ki, bu da Moskvanın xeyrinə daha bir kozırdır.Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirmək üçün qeyd etmək yerinə düşər ki, Zəngəzur dəhlizi məsələsi region ölkələrinin gündəmində qalmaqdadır. Bu nəqliyyat arteriyası türk dünyasının yüksələn ulduzuna çevrilə bilər, lakin onun potensialını açmaq üçün çoxtərəfli əməkdaşlığı inkişaf etdirmək və ona “uzunmüddətli təməl” qoymaq lazımdır.
Vahid Ömərov,
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Yazı, Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Savalan” Tarixi Araşdırmalar İctimai Birliyi tərəfindən həyata keçirilən “Zəngəzur dəhlizi: müasirlik tarixi kontekstdə” adlı layihəsi çərçivəsində çap olunur.
