İranın Ermənistanın mis hasilatı sektoruna investisiya marağı regionda formalaşan yeni geosiyasi reallıqlarla bağlıdır. 2020-2023-cü illərdə Azərbaycanın hərbi-siyasi üstünlük qazanması, Ermənistanın Qərbdən daha çox maliyyə və siyasi dəstəyə ehtiyac duyması və ABŞ-ın Cənubi Qafqaza artan diqqəti Tehran üçün strateji balansın dəyişməsi deməkdir.
Bu şəraitdə İran Ermənistanla yaxın siyasi-təhlükəsizlik münasibətlərindən istifadə edərək onun iqtisadi sahələrində, xüsusilə mis sənayesində möhkəmlənmək istəyir. Mis sektoru Ermənistanın əsas ixrac sahələrindən biri olduğundan, burada İranın iştirakı həm iqtisadi təsir yaratmaq, həm də siyasi alternativ formalaşdırmaq üçün əlverişli hesab olunur.
Tehran düşünür ki, Ermənistanın mis mədənlərinə sərmayə qoyuluşu bu ölkənin iqtisadi müstəqilliyini artıraraq Qərb yardımına həddindən artıq bağlılığını azalda bilər. İranın bu yanaşması sırf iqtisadi deyil, daha çox geoiqtisadi məqsədlərə əsaslanır. Ermənistan iqtisadi cəhətdən dirçəldikcə, Qərbin bölgədəki təsir dairəsi daralacaq və bu, İran üçün arzuolunan balansın qorunmasına xidmət edəcək. İran üçün bu investisiya bölgədə təsir imkanlarını genişləndirmək və yeni geosiyasi reallıqlar fonunda öz mövqelərini gücləndirmək vasitəsidir.
Bu proseslə paralel şəkildə ABŞ, Ermənistan və Azərbaycan arasında 8 avqustda təqdim olunan TRIPP planı Tehranda ciddi narahatlıq yaradıb. Bu planın Zəngəzur bölgəsində təhlükəsizliyin ABŞ-a həvalə olunması ilə nəticələnə biləcəyi iddia olunur. İran bunu sərhədləri yaxınlığında xarici hərbi-siyasi mövcudluğun artması kimi qiymətləndirir. TRIPP layihəsi reallaşarsa, İranın regiondakı tranzit marşrutları - Qara dənizə çıxış, Şimal-Cənub dəhlizi və Ermənistan üzərindən keçən yollar yeni geosiyasi təzyiq altında qala bilər. Bu isə Tehran üçün həm iqtisadi, həm strateji baxımdan risq deməkdir.
Bütün bunlar fonunda İranın əsas məqsədi Zəngəzur dəhlizi və ya TRIPP kimi layihələri tamamilə dayandırmaq deyil, İranın belə imkanı da yoxdur. Sadəcə olaraq, Tehranın məqsədi onların yaratdığı geosiyasi təsirləri yumşaltmaqdır. İranın sözügedən layihəni təkbaşına bloklamaq imkanları məhduddur, çünki TRIPP planı ABŞ-ın siyasi dəstəyi və region ölkələrinin rəsmi razılaşmaları ilə irəliləyir. Lakin Tehran prosesin konturlarına təsir etməyə çalışa bilər. Ermənistanla iqtisadi inteqrasiyanın artırılması, regiondakı digər formatlarda, o cümlədən 3+3 mexanizmində aktivlik və diplomatik təzyiq vasitələri İranın əlindəki real alətlərdir. Bu vasitələrlə Tehran layihənin mahiyyətinə deyil, nəticələrinə təsir göstərməyi hədəfləyir.
Nəticə etibarilə, İranın Ermənistanın mis sektoruna investisiya planı Zəngəzur dəhlizinin yaratdığı təhlükələri kompensasiya etmək üçün düşünülmüş geoiqtisadi addımdır. Tehran layihənin qarşısını tam ala bilməsə də, regional balansı öz xeyrinə dəyişdirmək və Ermənistanın iqtisadi gələcəyində pay sahibi olmaqla, bu yeni geosiyasi oyunda mövqelərini qorumağa çalışır.
Akif NƏSİRLİ
