XIX əsrdə “Vətən dili” dərsliyi yazmış məşhur irəvanlı azərbaycanlı...
“İrəvanda izim qaldı” rubrikasında çox maraqlı bir şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətinə diqqət ayıracağıq. Milli maarifimizin əsas ocaqlarından biri olan İrəvanda yeni üsullu məktəblərin yaradılması böyük hadisə idi.
Azərbaycan türklərinin uşaqlarının mollaxanadan məktəblərə yol açması, çağa uyğun təhsil alması əsas hədəflərdən biri idi. Azərbaycan maarifçiləri bütün gücləri ilə çalışırdılar ki, azərbaycanlılar təhsil alsın, savadlansın. Bu dövrdə, əlbəttə, ana dilində tədris vəsaitlərinin, dərsliklərin yaradılması zəruri idi.
XIX əsr milli tariximizin ən təbəddülatlı, ən qaynar bir çağıdır ki, bu dövrdə neçə-neçə Azərbaycan maarifçisi, müəllimi, ziyalısı meydana çıxıb. Yeni üsullu məktəblərin yaradılması da bu dövrə təsadüf edib. İrəvanın təhsil tarixindən yazan tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, 1830-cu illərdən başlayaraq, digər Qafqaz qəzalarında olduğu kimi, İrəvanda da rusdilli məktəblər açıldı. Tiflisdə yaşayan Mirzə Şəfi Vazehin yazdığı dərslik İrəvana da gətirildi. İrəvan maarifini araşdıran tədqiqatçılar yazırlar ki, Mirzə Ələkbər Elxanovun “Vətən dili” dərsliyi xüsusi əhəmiyyətə malik olub. Tarixi qaynaqlar, ayrı-ayrı tədqiqatçıların araşdırmaları əsasında hazırlanan “Ermənistan azərbaycanlıları” vikipediya məqaləsində qeyd edilir ki, Mirzə Ələkbər Elxanovun “Vətən dili” dərsliyi XIX yüzilliyin 80-ci illərində Rusiya Xalq Maarif Nazirliyi tərəfindən müzakirə edilərək çapa verilməsi tövsiyə edilib. XIX əsrin sonlarında İrəvanda yeni məktəblər açılırdı. Bu dövrdə ortaya çıxmış məşhur şəxslər İrəvanda yeni üsulla ana dili məktəbinin banisi Məşədi Molla İsmayıl Hacı Kazımov, məktəb müdiri Haşım bəy Nərimanbəyov, İrəvan gimnaziyasının müəllimi İsmayıl bəy Şəfibəyov, İrəvan Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan dili müəllimi Rəhim Xəlilov, Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski, Axund Məmmədbağır Tağızadədir. Firudin bəy Köçərli isə səs üsulu ilə Azərbaycan dilinin tədrisi proqramını hazırlamışdı.
Pedoqoq Mirzə Ələkbər Elxanovun Qərbi Azərbaycanda təhsil, maarif hərəkatının genişlənməsində əməyi və rolu çox böyükdür. Akdemik Hüseyn Əhmədovun “Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi” kitabına istinadən Mirzə Ələkbər Elxanovun bioqrafiyasını tərtib edən tədqiqatçıların yazdıqlarına görə, pedoqoq 1828-ci ildə Uluxanlı kəndində anadan olub, İrəvan şəhərindəki baş məscid nəzdindəki ruhani məktəbini bitirib, sonra isə rus dilini öyrənib, 1856-cı ildə Tiflis gimnaziyasında imtahan verərək Azərbaycan dili müəllimi adını alıb. Məlumatlara görə, Uluxanlıda yaşlı nəslin nümayəndələrindən Mirzə Zeynalabdın Rzayev, Əsədulla Musayev, Şıxəli Bağırov, qonşu Sarvanlar kəndinin 112 yaşlı sakini Məmmədəli Nəsirov və başqaları M.Ə.Elxanovun yüksək mənəvi keyfiyyətlərindən maraqla söhbət açardılar. Onun Uluxanlı kənd məktəbinin açılmasında hədsiz rolu olduğunu, kasıbların balalarına köməkliyini, "Əkinçi" qəzetini və bir çox kitabları camaat arasında gətirib oxuduğunu həmişə xoş xatirələrlə yad edərmişlər. Tədqiqatçılar yazır: “...Qərbi Azərbaycan maarifi və məktəbi ümumi Azərbaycan maarifi və mədəniyyəti ilə birgə addımlayır, Zaqafqaziyada və Rusuyada baş verən pedaqoji yeniliklər, mütərəqqi məktəb təcrübəsi və pedaqoji ideyalar bura da nüfuz edirdi. İrəvan məktəbləri bəzi məsələlərdə hətta irəli gedirdi. Səs üsulu ilə ana dili dərsliklərinin meydana gəlməsi XIX əsrə təsadüf edir. Böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinskinin xəlqilik ideyası, "Vətən dili" və "Uşaq aləmi" dərslikləri Zaqafqaziyada özünə ardıcıllar tapırdı. Belə ardıcıllardan biri də Zaqafqaziyada birinci İrəvan gimnaziyasında 30 ilə qədər Azərbaycan dili müəllimi olmuş Mirzə Ələkbər Elxanov idi. M.Ə. Elxanov əslən Uluxanlıdandır. Şəhərdəki Şah Abbas məscidi nəzdindəki mədrəsədə mükəmməl təhsil almışdır. Onun səs üsulu ilə tərtib etdiyi "Vətən dili" dərsliyi XIX yüzilliyin 80- ci illərində Rusiya Xalq Maarif Nazirliyində müzakirə edilərək çapa tövsiyə edilmişdir. Sözü gedən əsrin sonlarına doğru İrəvanda yeni məktəblər açılır, şəhərin teatr həvəskarları tez-tez tamaşalar göstərirdilər. "Rus-Azərbaycan" qız məktəbləri əhalinin rəğbətini qazanmışdı. Məktəbin müdiri Haşım bəy Nərimanbəyov, Irəvan gimnaziyasının müəllimlərindən İsmayıl bəy Səfibəyov, İrəvan Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan dili müəllimi (Rəhim Xəlilov, Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski, Axund Məmmədbağır Tağızadə və b.-nın bu sahədəki xidmətləri unudulmazdır”. Əlbəttə, burada Mirzə Molla Ələkbər Elxanovun da əməyi böyükdür, o, 1856-cı ildən
1885-ci ilədək gimnaziyada dərs deyib.
Əsgər Zeynalovun “İrəvan Məktəbləri” kitabında verilən məlumata görə, “Kavkazskiy kalendar” məcmuəsinin əksər nömrələrində vurğulanır ki, İrəvan gimnaziyası 1881-ci ildə yaradılıb. Ancaq tanınmış maarif xadimi Nurəddin İbrahimov 1970-ci ildə “Azərbaycan məktəbi” jurnalının 8-ci nömrəsində dərc etdirdiyi məqalədə İrəvan gimnaziyasının yaranmasının xeyli əvvəl olduğunu göstərir. Həmin məqalədə oxuyuruq: “İrəvan gimnaziyasında dərs demiş azərbaycanlı müəllimlərdən Molla Tağı Mahmud oğlu (1836-cı ildən 1856-cı ilədək), Mirzə Molla Ələkbər Elxanov (1856-cı ildən 1885-ci ilədək), Firudin bəy Köçərli (1885-ci ildən 1895-ci ilədək) və başqalarının adına rast gəlirik. Doğrudanmı İrəvanda 1836-cı ildə gimnaziya mövcud idi?, yaxud, həqiqətənmi Mirzə Ələkbər Elxanov 1856-cı ildən 1885-ci ilə kimi İrəvan gimnaziyasında müəllim kimi fəaliyyət göstərmişdir?” Əsl maarif fədaisi olmuş Nurəddin İbrahimovun bu faktı haradan götürməsi ciddi maraq doğurur”-deyə kitabda vurğulanır.
Kitabda qeyd olunana görə, “görkəmli tədqiqatçı, akademik Hüseyn Əhmədovun “Azərbaycan məktəbi” jurnalının 1974-cü il 2-ci nömrəsindəki məqaləsi ilə N.İbrahimovun fikri müəyyən dərəcədə təkzib edilir. Bu məqalədə göstərilir ki, 1828-ci ildə Uluxanlıda anadan olan M.Ə.Elxanov İrəvan şəhərində baş məscid nəzdindəki ruhani məktəbini bitirib. Sonralar rus dilini öyrənmiş, 1856-cı ildə Tiflis gimnaziyasında imtahan verərək Azərbaycan dili müəllimi adını almışdır. O, imtahan yolu ilə rəsmi müəllimlik hüququ olan ilk azərbaycanlılardandır. M.Ə.Elxanov 1856-cı ildən ömrünün sonunadək 1885-ci ilə kimi (30 ilə qədər) İrəvandakı dövlət məktəbində (əvvəlcə qəza məktəbində, sonra prigimnaziya və gimnaziyada) Azərbaycan dilin dən dərs demişdir. Bizcə, bu fikir həqiqətə daha uyğundur. Əvvəlcə, qəza məktəbi yaranmış, sonra prigimnaziya, daha sonra gimnaziya yaradılmışdır. Molla Tağı Mahmud və Mirzə Ələkbər Elxanov da ilk müəllimlik fəaliyyətlərinə məhz qəza məktəbində başlamışlar”.
Elxanovun həyatı, fəaliyyəti barədə məlumatlar olsa da, görkəmli pedoqun vəfat tarixi, neçənci ildə, harada dünyasını dəyişməsi barədə məlumat verilmir.
Tədqiqatçıların bir-birini təsdiqləyən, yaxud təkzib edən məlumatları bu şəxsiyyətin pedoqoji fəaliyyəti barədə böyük məlumat verir. Qərbi Azərbaycanda təhsil, maarif sahəsinin inkişafına böyük töhfələr verən şəxsiyyətlər unudulmur, onlar hər zaman xatırlanır. Bu gün İrəvanda, Uluxanlıda yağılar gəzsə də, çox yaxın gələcəkdə biz orda soydaşlarımızın ehtişamlı günlərinin şahidi olacağıq. Bax, onda irəvanlı, Qərbi azərbaycanlı, Qərbi zəngəzurlu ziyalılarımızın, o böyük şəxsiyyətlərin də ruhları sevinəcək.
İradə SARIYEVA
