Çilidə 26,85% səs toplayan kommunist Canet Jara və 23,92% səs toplayan ifrat sağçı respublikaçı Xose Antonio Kast prezident seçkilərinin ikinci turuna yüksəliblər. Namizədlərdən heç biri 50%-dən çox səs toplaya bilmədiyinə görə, ikinci tur dekabrın 14-də keçiriləcək.
Ölüm hökmünü bərpa edəcəyini və Auqusto Pinoçet diktaturasından olan cinayətkarları əfv edəcəyini vəd edən mübahisəli liberal Yohannes Kayzer 13,94% səslə dördüncü yeri tutub. Prezidentlik kampaniyasının əsas mövzuları isə miqrasiya böhranı və artan cinayətlərdir. Jara yüz minlərlə sənədsiz immiqrantlara qanuni sakin olmaq şansı verəcəyini vəd edir, Kast isə kütləvi deportasiyaların tərəfdarıdır. Qeyd edək ki, Çilidə prezident seçkilərində səkkiz namizəd iştirak edib, lakin yalnız üçünün ikinci tura keçmək üçün real şansı var idi: hakim solçu Çili üçün Birlik koalisiyasını təşkil edən yeddi partiya tərəfindən irəli sürülən kommunist Canet Jara və iki ifrat sağçı namizəd. Sağçı namizədlərin hər ikisi etnik almandır: Respublikaçı Xose Antonio Kast və liberal Yohannes Kayzer. Jara və Kayzer ilk dəfə Çiliyə rəhbərlik hüququ uğrunda mübarizə aparsalar da, bu, Kastın üçüncü cəhdidir. Hazırkı prezident Qabriel Boriç hakimiyyətdə qala bilməz, çünki Çili konstitusiyası ardıcıl olaraq iki müddət prezident olmağı qadağan edir. Canet Jara rəqiblərini sərt tənqid edir: “Bəzi namizədlər var ki, küçələri başmaqlarından da pis bilirlər”. O, sağçı namizədlərin uşaqlıqdan iqtisadi imtiyazlara malik olduqlarını və adi çilililərin həyatından tamamilə xəbərsiz olduqlarını nəzərdə tuturdu. Jara özünü xalqın adamı kimi təqdim edir. Bu xanım böyük bir ailədə böyüyüb. O, uşaq olanda valideynləri tez-tez maddi çətinlik çəkirdilər. 13 yaşında Canet məhsul yığımında “part-time” işləməyə başladı. 14 yaşında Çili Kommunist Partiyasının gənclər təşkilatına qoşuldu. Jara ailəsində kollec diplomu alan birinci şəxs oldu. Onun iki ali təhsili var: biri dövlət idarəçiliyi, biri hüquq. Jara 19 yaşında evlənib və iki il sonra dul qalıb. Onun əri intihar edib. Diqqətini faciədən yayındırmaq üçün Jara özünü siyasi fəallığa qərq etdiyini deyir.
Son on ildə Jara iki mühüm dövlət vəzifəsində çalışıb. Sosialist Mişel Baçeletin rəhbərliyi dövründə 2016-2018-ci illərdə o, Əmək Nazirliyində sosial təminata nəzarət edib. Və hazırkı prezident Qabriel Boriçin hökumətində, 2022-ci ildən 2025-ci ilin aprelinə qədər, namizədliyi irəli sürüldüyü zaman əmək naziri vəzifəsində çalışıb. Bu müddət ərzində kommunist qadın 2028-ci ilə qədər Çilidə iş həftəsini 45 saatdan 40 saata endirəcək və minimum əmək haqqını 570 dollara qədər artıracaq qanun layihəsi üçün uğurla lobbiçilik edib. Jara dövründə parlament 43 ildə ilk pensiya islahatını qəbul etdi. Burada minimum müavinət alan yaşlı vətəndaşların həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması nəzərdə tutulur. Yeni qaydalar işəgötürənlərin öhdəliklərini artırır və aztəminatlı pensiyaçılar üçün dövlət əlavəsini 242 dollara qaldırır . İndi Jara çilililər üçün minimum gəliri 807 dollara qədər artırmağı və abortları qanuniləşdirməyi vəd edir. Çilidə prezidentlik kampaniyasının iki əsas mövzusu qeyri-qanuni immiqrasiya və cinayətdir. Qabriel Boriçin solçu koalisiyası bu bir-biri ilə əlaqəli problemlərin hər ikisini prezident Sebastian Pinyeranın əvvəlki sağ mərkəzçi hökumətindən miras aldı və onları həll edə bilmədi. Hazırda rəsmi statistikaya görə , hər on çililidən biri miqrantdır. Xaricilərin sayı 2 milyona yaxınlaşır. 2018-ci ildən bəri Çilidə 600 mindən çox başqa ölkələrin vətəndaşı məskunlaşıb. Onların təqribən 40%-i venesuelalılar, 14%-i perulular, 11%-i isə kolumbiyalılardır. Boliviyalılar və haitililər daha az saydadır. Bu arada, miqrant axını son on ildə iki dəfə artaraq 2021 və 2022-ci illərdə pik həddə çatıb. Bu miqrantların demək olar ki, 16%-ni uşaqlar və yeniyetmələr təşkil edir. Çili Latın Amerikasının ən təhlükəsiz ölkələrindən biri olaraq qalır, lakin onun milli cinayət nisbətləri 2015-ci ildən bəri sürətlə pisləşib. Səlahiyyətlilər bunu kütləvi immiqrasiya ilə əlaqələndirirlər. Seçki kampaniyası zamanı bütün namizədlər şimal sərhədində nəzarəti gücləndirəcəklərinə söz veriblər. Hər şeydən əvvəl, onları daha çox texnoloji cəhətdən inkişaf etdirməyə söz verdilər: daha çox kameralar, hərəkət sensorları və dronlar. Jara sərhədə daha çox hərbi personal yerləşdirməyi, silahdan istifadə ilə bağlı qaydaları sərtləşdirməyi və qeyri-qanuni gəlirlərə nəzarət etməyi təklif edir. Artıq Çilidə olan miqrantlara gəlincə, kommunist xanım siyahıyaalma aparacağını vəd edir. İmmiqrasiya xidməti onların başqa ölkələrdə cinayət törətdiyini və ya axtarışda olduğunu müəyyən etmək üçün biometrik məlumatlar toplayacaq. Hesab edilir ki, təxminən 50 illik müddətdən sonra çilidə sosialzm baxışları olan qüvvələrin yenidən hakimiyyətə qayıtmaq şansı var. Xatırladaq ki, 1973-cü ilin sentyabrın 11-də çevriliş nəticəsində sovetlərin dəstəklədiyi Salvador Alyende hakimiyyətdən salınmış və Auqusto Pinoçetin rəhbərliyi altında hərbi xunta yaradılmışdı. ABŞ-ın dəstəyi ilə həyata keçirilmiş hərbi çevriliş nəticəsində seçki yolu ilə Çilidə hakimiyyətə gəlmiş ilk sosialist hökumət devrilmiş və əvəzində 17 il davam edən diktatura rejimi qurulmuşdu. Həmin tarixdə Çili iqtisadiyyatı ağır vəziyyətdə olsa da, seçkini 43 faiz səslə Salvador Alyende udmuşdu. Bu nəticə onun rəqiblərini razı salmadı və mühafizəkarlar, milliyyətçilər və xristian demokratlar birləşərək Alyendeyə qarşı “Demokrat koalisiyası” adlı bir birlik yaratdılar. 1973-cü ildə ölkədə müxalifət və iqtidar arasındakı ziddiyyət mövcud böhranı daha da dərinləşdirdi. Avqustun 22-də xristian demokratlar və mühafizakarların nəzarətlərində olan Çili parlamentində “Çili demokratiyasının məhvedilmə təhlükəsi” adlı qanun layihəsi qəbul edildi. Parlament tərəfindən qəbul olunan qərarda göstərilirdi ki, Salvador Alyende konstitusiyadan sui-istifadə edir və ölkədə diktatorluq yaratmaq niyyətindədir. Mövcud problemi həll etmək və Çilidə yenidən demokratik bir hakimiyyət formalaşdırmaq üçün parlament ordunun məsələyə müdaxiləsini tələb edirdi. Salvador Alyende parlamentdə qəbul olunan bu qanun layihəsinin Çilinin dünyadakı nüfuzunu zədələmək və ölkə daxilidə ixtilaf yaratmağa hesablandığını bəyan etdi. ABŞ-ın mövqeyinə gəlincə isə rəsmi Vaşinqton sosialist Salvador Alyendenin hakimiyyətə gəlməsindən narazı idi. Onun ABŞ şirkətlərinin nəzarətində olan mis sənayesi üzərində dövlət nəzarətinin bərpa edilməsi barədə cəhdləri Ağ Evin narazılığını daha da artırdı. ABŞ-ın o vaxtkı prezidenti Riçard Nikson üçün dövlət katibi Henri Kissincer tərəfindən 1970-ci il noyabrın 5-də hazırlanan sənəddə Alyendenin hakimiyyətə gəlməsinin Cənub yarımkürəsində rastlaşdıqları ən böyük problemlərdən biri kimi qiymətləndirilmişdi. Bu səbəbdən ABŞ Salvador Alyendenin hakimiyyətdən salınması yolunda məxfi planlar hazırlamağa başladı. Nəticə isə sonda hakimiyyət dəyişikliyi ilə yekunlaşdı. Amma indi kommunistlərin revanş üçün şansı yaranıb. Canet Jara ölkənin yeni kommunsit lideri ola bilər.
Nahid SALAYEV
