Xəzərin statusu kontekstində Azərbaycan üçün unikal perspektiv...

Tarix: 08.06.2016 / 01:04
Bölmə: Siyasət

Elşən Həsənov: "Bu təklifin reallaşması yalnız Azərbaycana deyil, okeana və başqa dənizlərə çıxışı olmayan digər iki ölkəyə də fayda verə bilər"

"Hər halda, Azərbaycan üçün sərfəli variantdır ki, bizim rəsmilər bunu qabardır"

Azərbaycan xarici işlər nazirinin müavini Xələf Xələfov son müsahibəsində Astana sammiti öncəsi Xəzərin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı bəzi detallara toxunub:

"Bildiyiniz kimi, Xəzər dənizinin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi üzrə danışıqlar prosesi beştərəfli formatda Xəzər dənizi dövlətlərinin başçıları və xarici işlər nazirləri, eləcə də Xüsusi İşçi Qrupu çərçivəsində xarici işlər nazirlərinin müavinləri səviyyəsində davam etdirilir. Dövlət başçılarının zirvə toplantıları çərçivəsində əldə olunmuş razılaşmalar və qəbul edilmiş qərarlar Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiyanın əsas prinsiplərinin razılaşdırılması prosesinə öz töhfəsini verib və ümumilikdə Konvensiya layihəsi üzrə işin sürətləndirilməsini təşviq edib. Bununla yanaşı, Konvensiya layihəsində təhlükəsizlik və sahilyanı ölkələr arasında qarşılıqlı etimadın gücləndirilməsi ilə bağlı müddəalar üzrə müzakirələr hələ də davam edir. Həmçinin, Konvensiya layihəsində çıxış xətləri, sualtı kabel və boru kəmərlərinin çəkilməsi, habelə digər dənizlərə və okeana çıxışı olmayan sahilyanı ölkələrin hüquq və imkanları kimi məsələlər üzrə fikir ayrılıqları qalmaqdadır. Şübhəsiz ki, bütün açıq qalan məsələlər yekun razılaşmaları tələb edir. Buna baxmayaraq, bütün Xəzəryanı ölkələr arasında hazırkı əməkdaşlıq səviyyəsi, danışıqlarda nümayiş etdirilən konstruktiv yanaşma və Konvensiya layihəsinin müzakirəsi prosesi onu deməyə əsas verir ki, Xəzər dənizi dövlətlərinin xarici işlər nazirlərinin müavinləri səviyyəsində Xüsusi İşçi Qrupunun növbəti iclasının bu ilin iyun ayında Moskvada və iyul ayında Astanada keçirilməsi planlaşdırılır. Ümid edirəm ki, həmin iclaslar Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiya layihəsinin razılaşdırılması istiqamətində növbəti irəliləyişlərin əldə olunmasına zəmin yaradacaq".

Göründüyü kimi, nazir müavini Xəzərin statusu ilə bağlı indiyə kimi səslənməyən yeni bir detala toxunub. Digər dənizlərə və okeana çıxışı olmayan sahilyanı ölkələrin hüququları ilə bağlı fikir ayrılığının mövcudluğunu qabardıb. Bəllidir ki, 5 Xəzəryanı ölkədən İranla Rusiyanın okeana və digər dənizlərə çıxışı var. Yalnız Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan bu imkandan məhrumdur. Bu kontekstdə Azərbaycan hansı əlavə imtiyazları qazana bilər?

Azərbaycan Sosialist Partiyasının sədri Elşən Həsənov qəzetimizə açıqlamasında bildirdi ki, Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan, Azərbaycan və İran tərəfindən əhatələnən Xəzərin statusu uzun zamandır müəyyənləşmir: "Dəniz sahilinin ümumi uzunluğu 7000 kilometri keçir. Xəzərin qapalı bir hövzə olması onun statusunun dəniz, yoxsa göl olması ilə bağlı qeyri-müəyyənlik yaradıb. Neft və təbii qaz ehtiyatları baxımından çox zəngin olması və kəşf edilməsini gözləyən çoxlu sayda neft-qaz yatağının olması Xəzərin statusunu ön plana çıxarır.

Xəzər dənizinin hüquqi statusunun təyin edilməsi zamanı 3 əsas yanaşma ortaya çıxıb. Bunlardan birincisi beynəlxalq quru sərhədlərinin orta xətt boyunca dənizə qədər uzadılması ilə milli sektorların yaradılması və sahil dövlətlərin özlərinə aid milli sektorlar daxilində hər cür suverenliyə və haqqa sahib olmasıdır. Bu yanaşmaya Rusiya və Qazaxıstan qarşı çıxır. İkinci yanaşma isə, 1982-ci il tarixli BMT Dəniz Hüququ üzrə Müqaviləyə uyğun olaraq, hər bir ölkə üçün 12 millik dəniz suları nəzərdə tutur, qalan ərazi isə sahil ölkələrinin ümumi istifadəsinə verilir. Türkmənistanla İran buna müsbət yanaşır. Xəzərin hüquqi statusu mövzusunda ortaya qoyulan üçüncü yanaşma isə dənizin beş ölkə arasında bərabər bölünməsini nəzərdə tutur. İranın irəli sürdüyü bu həll yoluna Xəzərdə ən uzun sahili olan dövlətlər - Qazaxıstan və Rusiya qarşı çıxır. Mövcud bölünmədə yalnız Qazaxıstanın payı 20 faizdən çoxdur. İranla sərhədi olan Azərbaycan və Türkmənistan kimi ölkələr öz paylarından İrana təhvil verəcəyi halda özlərinə qonşu olan Qazaxıstandan pay ala bilməyəcəyini bildikləri üçün bu yanaşmanın əleyhinədir. Göründüyü kimi, bütün bu variantların içərisində Xələf Xələfovun səsləndirdiyi yeni təklifə rast gəlinmir. Hesab edirəm ki, bu təklifin reallaşması yalnız Azərbaycana deyil, okeana və başqa dənizlərə çıxışı olmayan digər iki ölkəyə də fayda verə bilər. Hər halda, Azərbaycan üçün sərfəli variantdır ki, bizim rəsmilər bunu qabardır".

Məhəmmədəli QƏRİBLİ