COVİDA nədir, niyə 19, bu adı kim və nə vaxt verib...
2019-cu ilin dekabr ayında Çinin mərkəzi Hubey əyalətinin Uhan şəhərində başlayan və bu gün bütün dünyanı qorxu və əndişəyə salan, dünyanın siyasi-iqtisadi, sosial, demoqrafik mənzərəsini dəyişən “COVID-19” virusunun yayılması Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) tərəfindən pandemiya adlandırılıb.
Son illərdə “COVID-19” virusuna qədər dünyada bir çox virus yayılıb və onların heç biri bu qədər dəhşətli fəsadlarla müşayiət olunmayıb. Hazırda bu virusdan dünyanın, demək olar ki, bütün ölkələri əziyyət çəkir və onlar bununla bağlı ciddi mübarizə tərbirləri həyata keçirirlər.
“COVID-19” koronavirus pandemiyası nədir və bu nə üçün “COVID-19” adlandırılır? İndiyə qədər bu virus elmə məlum olubmu?
Qeyd edək ki, “COVID-19” virusu ilə bağlı yayılan dəqiqləşdirilmiş məlumatların hamısında bildirilir ki, indiyə qədər belə bir virus elmə məlum olmayıb. Son illər dünyada yayılan “Quş qripi”, “Donuz qripi”, “SARS” və “MERS” virusları ilə onun fərqləri var.
“COVID-19”, “2019-nCoV” koronavirusu pandemiyası müasir dünyada yeni tipli pnevmoniyadır.
Ekspertlər qeyd edirlər ki, “COVID-19”, “2019-nCoV” koronavirusu pandemiyası 2019-cu ildə yayıldığı üçün o belə adlanır. “COVID-19” 2019-cu ilin dekabr ayının ortalarında, Çinin mərkəzi Hubey əyalətinin Uhan şəhərində yerli Huanan ət və dəniz məhsulları bazarı ilə əlaqəli yerli sakinlərdə naməlum mənşəli pnevmoniya xəstəliyinin ilk aşkar olunması ilə başlayıb. 31 dekabr 2019-cu ildə Çin hakimiyyəti naməlum pnevmoniyanın başlaması barədə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına məlumat verib.
Sonradan Çin alimləri yeni koronavirus – “2019-nCoV” ayırd edərək onun genomunun genetik ardıcıllığını təyin ediblər. Virus kəskin tənəffüs sindromuna səbəb olan “SARS-CoV” virusuna (atipik pnevmoniya kimi də tanınır) ən azı 70% genetik ardıcıllıqla bənzəyir. Yeni koronavirusun inkubasiya dövrü 2 gündən 10 günə qədər davam edir və son məlumatlara görə, xəstəlik simptomları başlamazdan əvvəl yoluxucu olur.
22 yanvar tarixindən etibarən Uhana karantin qoyuldu. 24 yanvar tarixindən etibarən Uhana bitişik olan Huanqan, Eçjou, Çibi və Çjitsyan şəhər rayonlarına karantin tətbiq edilib. Ümumilikdə, 14 şəhərdən gediş məhduddur. Virus Çindəki bütün əyalət səviyyəsində inzibati vahidlərdə qeydə alınıb.
Yanvarın 30-da ÜST-in Fövqəladə Komitəsinin iclasında yeni koronavirusun yayılması beynəlxalq narahatlıq yaradan ictimai səhiyyə təcili vəziyyəti kimi qəbul edildi. Martın 18-nə olan məlumata görə, dünyada koronavirus infeksiyasına indiyədək yoluxanların sayı 203,000-ə çatıb. Bunların 82000 nəfəri sağalıb, 8,200 nəfəri isə ölüb. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı fevralın 11-də infeksiyanın adını “COVID-19” qoyub, martın 11-də isə koronavirusun yayılmasını pandemiya elan edib.
12 yanvar - 29 fevral tarixləri arasında “2019-nCoV” koronavirusunun yayılması statistikasını təhlil edən mütəxəssislər qeyd edirlər ki, bu virus ölümcül olsa da, ona yoluxmuş əksəriyyətdə yalnız yumşaq simptomlar müşahidə olunur və bu şəxslər xəstəlikdən tam sağalırlar. Yoluxmaların 80 faizində simptomlar zəif olur. Çində fevralın 11-dək qeydə alınmış 44672 yoluxmanın 36 minindən çoxunda, yəni 80 faizində xəstəlik yüngül keçib. Xəstəliyin şiddətinə görə daha iki qrup var: sərt və kritik. İndiyədək bu virusa yoluxanların 14 faizində simptomlar sərt və yalnız 5 faizində kritik olub. Xəstəliyin orta ölümcüllük faizi Çində 2,3 faizdir. Alimlərin fikrincə, Çinin Hubey vilayətindəki 2,9 faiz ölümcüllük göstəricisi şişirdilib. Çinin qalan hissələrində yoluxanların 0,4 faizi vəfat edib. Müqayisə üçün qeyd olunur ki, mövsümi qripin ölümcüllüyü 0,1 faizdir. Kritik kateqoriyaya düşənlər daha böyük təhlükə ilə üzləşirlər. Çindəki müşahidələrə görə, bu kateqoriyada olanların 49 faizi vəfat edib. Martın 13-də ÜST Avropa qitəsinin koronavirus pandemiyasının episentrinə çevrildiyini bəyan edib.
Virusun siyasi tərəfləri də bu gün ciddi təhlil edilir. Qənaətlərə görə, Çin Kommunist Partiyasının (ÇKP) mərkəzi Çindəki bölgə icra hakimiyyətlərinin bir sıra nümayəndələri vəzifələrindən azad edilib. Bəzilərinin fikrinə görə, bunun məqsədi ÇKP-nin başçılığını ictimai qəzəbdən qorumaq idi.
İranın hakimiyyəti epidemiyanın təsirinə ağır şəkildə məruz qalıb. İran Prezidenti Həsən Ruhani dünya liderlərinə ünvanladığı məktubda yardım istəyib, ölkəsinin ABŞ sanksiyalarına görə dünya bazarlarına girişi olmadığını qeyd etmişdi.
Bəziləri Avropa İttifaqını İtaliyadakı epidemiya ilə əlaqədar həmrəysizliyinə görə tənqid edib. Məlumatlara görə, virusun yayılması ilə çinlilərə və başqa Şərqi Asiya əsilli insanlara qərəz və ksenofobiya bir sıra ölkələrdə, xüsusən də Avropada, Şimali Amerikada və Asiya-Sakit okeanı bölgəsində artıb.
Biz bu fikirləri qeyd etməklə virusun yayıldığı ilk dövr haqqında məsələləri çatdırdıq.
İndi isə bu yeni virusun adının mənşəyinə diqqət yetirək.
- “Bu yeni yoluxucu xəstəlik 2019-cu ildə yayılmağa başladığı üçün ona “COVID-19” adı verilib, sözün əsli ingiliscədir”
Tanınmış tibb mütəxəssisi, professor Adil Qeybulla “Bakı-Xəbər”ə bildirdi ki, bu virus dünya üçün yenidir və 2019-cu ildə yayıldığı üçün ona “COVID-2019” adı verilib. “COVID” sözünün mənşəyinə gəlincə, A.Qeybulla qeyd etdi ki, söz ingilis mənşəlidir və o, sözün mənasını belə izah etdi: “COVID-19” Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının qoyduğu abreviaturadır. Əvvəllər bu yeni virusun adını ÜST “Nobel-2019” koronavirus qoymuşdu, sonra isə dəyişib “COVID-19” qoydular. “COVID” sözünün etimologiyasına gəlincə, co-korona, v-virus, i-infeksis, d-dizis (Koronavirus infeksis dizis-19” - “Koronavirus yoluxucu xəstəliyi-2019”). Sözün mənası belədir. Bunun 3 forması var: “SARS” (severe acute respiratory syndrome), “MERS” (Middle East respiratory syndrome), “COVID-19”( COrona VIrus Disease 2019) . “COVID-19” sözünü bizim dilə çevirəndə isə o “Koronavirus yoluxucu xəstəliyi-2019” kimi anlaşılır. Yəni bu yeni yoluxucu xəstəlik 2019-cu ildə yayılmağa başladığı üçün ona “COVID-19” adı verilib, sözün əsli ingiliscədir”.
İradə SARIYEVA
