Naxçıvan Muxtar Respublikası -95
Naxçıvan Muxtar Respublikası iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı sahəsi mühüm yer tutur. Bu sahə muxtar respublikanın ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) 1/3 hissəsini verir, iqtisadi fəal əhalinin 2/3 hissəsi burada çalışır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi üçün muxtar respublikada əlverişli iqlim şəraiti, yüksək temperatur, günəş radiasiyasının yüksək göstəriciləri, məhsuldar torpaqlar var. Burada əkinçilik yalnız suvarma şəraitində mümkündür. Bunun üçün çoxlu sayda su anbarları, kanallar, dəryaçalar yaradılıb. İstilik sevən kənd təsərrüfatı bitkiləri olan taxıl, üzüm, tütün, meyvə, bostan-tərəvəz bitkiləri yüksək məhsuldarlığı ilə seçilir.
Hələ 1992-ci ilin əvvəllərində Naxçıvan MR-də Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında Culfa rayonunun Şurut və Gal kəndlərində torpaq islahatlarına başlandı. Uğurla həyata keçirilən aqrar islahatların nəticəsində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan aqrar münasibətlərin formalaşması prosesinin ilk mərhələsi 2000-ci ildə uğurla başa çatdırıldı. Muxtar respublikanın 205 kəndində olan 132 təsərrüfatda torpaq islahatları aparılıb, 70758 ailəyə və ya 241046 nəfərə torpaq sahəsi verilib. Orta hesabla hər ailəyə 0,80 hektar və ya hər bir nəfərə 2342 kvadratmetr torpaq payı düşüb.
Muxtar respublikada kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün 1995-ci ildən bəri əkin sahələri strukturunda dəyişikliklər edilib, əkin sahələri artırılıb. Əkin sahələri 2000-ci ildə 1995-ci ilə nisbətən 30-35 faiz artıb.
Bunu aşağıdakı cədvəldən daha aydın görmək olar.
Naxçıvan MR-də kənd təsərrüfatı bitkiləri üzrə əkin sahəsinin bölgüsü, hektarla
|
Məhsullar |
2000 |
2005 |
2010 |
2015 |
|
Dənli və dənli-paxlalı bitkilər |
15274 |
26764 |
36734 |
39435 |
|
Buğda |
8151 |
18634 |
25274 |
26746 |
|
Arpa |
4211 |
5516 |
8676 |
9491 |
|
Dən üçün qarğıdalı |
1712 |
991 |
727 |
1082 |
|
Paxlalı bitkilər |
1200 |
1623 |
2057 |
2116 |
|
Şəkər çuğunduru |
2357 |
1547 |
1716 |
- |
|
Dən üçün günəbaxan |
22 |
212 |
241 |
269 |
|
Yem bitkiləri |
10669 |
9767 |
8942 |
9859 |
|
Kartof |
1451 |
1990 |
2741 |
2967 |
|
Tərəvəz |
4863 |
5686 |
6005 |
6131 |
|
Bostan bitkiləri |
2465 |
2844 |
2819 |
2753 |
|
Bağlar və giləmeyvəliklər |
2243 |
2746 |
3955 |
4654 |
|
Üzüm bağları |
1519 |
923 |
1031 |
1156 |
Cədvəl məlumatlarının təhlili göstərir ki, 2000-2015-ci illərdə dənli və dənli-paxlalı bitkilərin əkin sahəsi 24161, buğda əkin sahəsi 18595, arpanın əkin sahəsi 5280, paxlalı bitkilərin əkin sahəsi 916, dən üçün günəbaxan əkin sahəsi 247, kartof əkin sahəsi 1516, tərəvəzin əkin sahəsi 1268, bostan bitkilərinin əkin sahəsi 288, bağlar və giləmeyvəliklər əkin sahəsi 2411 hektar artıb. Bunun əksinə olaraq isə, son 15 ildə dən üçün qarğıdalının əkin sahəsi 630, yem bitkilərinin əkin sahəsi 810, üzüm bağlarının əkin sahəsi isə 363 hektar azalıb.
1 yanvar 2002-ci il tarixə Naxçıvan MR-in Şərur rayonu üzrə 23 min 971 ailəyə, Babək rayonu üzrə 10 min 860 ailəyə, Ordubad rayonu üzrə 4 min 575 ailəyə, Culfa rayonu üzrə 7 min 854 ailəyə, Şahbuz rayonu üzrə 4 min 118 ailəyə və Naxçıvan şəhəri üzrə 31 ailəyə - cəmi MR üzrə 51 min 409 ailəyə “Torpağın mülkiyyətə verilməsinə dair” Şəhadətnamələr hazırlanıb. Bu, nəzərdə tutulan şəhadətnamələrin 71,9 faizini təşkil edib. Şəhadətnamələrin qalan 28,1 faizi də hazırlanaraq ailələrə təqdim edilib.
Qeyd etmək lazımdır ki, torpağın xüsusi mülkiyyətə verilməsi ilə aqrar sahədə əmlakın özəlləşdirilməsi də başa çatıb. Beləliklə, aqrar islahatların həyata keçirilməsi öz bəhrəsini verib, kənd təsərrüfatı məhsullarının artım meyli güclənib. Əgər 2000-ci ildə kənd təsərrüfatında istehsal olunan məhsulun 99,8 faizi özəl sektorun payına düşürdüsə, 2001-ci ildə kənd təsərrüfatı məhsullarının hamısı özəl sektorda istehsal edilib.
İqtisadi təhlil göstərir ki, muxtar respublikada həyata keçirilən islahatlar aqrar-sənaye potensialından səmərəli istifadə edilməsi üçün zəmin yaradıb. İslahatların müsbət nəticələri göz qabağındadır. Muxtar respublikada təkcə 2003-cü ildə 259,1 milyard manatlıq kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edilib. Bu isə 1998-ci illə müqaisədə 42,9, 1999-cu illə müqayisədə 51,3 faiz, 2000-ci illə müqayisədə 29,6 faiz, 2001-ci illə müqayisədə 11,7 faiz çoxdur.
2003-cü ildə bütün təsərrüfat kateqoriyaları üzrə 81,4 min ton taxıl, 14,2 min ton kartof, 53,4 min ton tərəvəz, 41,7 min ton bostan məhsulları, 28,6 min ton meyvə və giləmeyvə və 129 min ton şəkər çuğunduru istehsal edilib.
Naxçıvan MR-sı Dövlət Statistika Komitəsinin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, kənd təsərrüfatının başqa sahələrində olduğu kimi, heyvandarlıq sahəsində də çox böyük irəliləyiş var. Muxtar respublikanın bütün təsərrüfat kateqoriyalarında qaramalın, qoyun və keçilərin sayı islahatlardan sonra ilbəil artmağa doğru gedir.
Mal-qaranın baş sayının artması MR-da bütövlükdə əsas heyvandarlıq məhsullarının istehsalına və adambaşına düşən istehsala öz təsirini göstərmişdir. Statistik materialların təhlili göstərir ki, 2003-cü ildə 1993-cü illə müqayisədə ət istehsalı 77,5 faiz, süd istehsalı 3 dəfədən çox, yumurta istehsalı isə 48,3 faiz artmışdır.
Muxtar respublikada, digər sahələrlə yanaşı, aqrar sektorun inkişaf etdirilməsinə xüsusi önəm verilməsi heç də təsadüfi deyil. Bu baxımdan tikintisinə 1983-cü ildə başlanmış və sonradan məlum səbəblər üzündən yarımçıq qalmış, yalnız 2002-ci ildə Naxçıvana səfərindən sonra tikinti işləri bərpa olunmuş Vayxır su anbarında aparılan inşaat işləri Dövlət Proqramına uyğun olaraq 2005-ci ilin sonuna kimi başa çatdırılıb. İstismara verildikdən sonra 16800 hektar əkin sahəsinin suvarılmasını təmin etmiş su anbarı Naxçıvanda kənd təsərrüfatının daha intensiv inkişafına təkan verib və bununla da əhalinin məşğulluğunun artırılmasında, həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasında ciddi dönüş yaranmasına səbəb olub.
Qeyd etmək lazımdır ki, texniki xidmət sahəsində ölkə regionları içərisində Naxçıvan regionunda görülən işlər ürəkaçandır. Belə ki, son illərdə aqrar sektorda texniki xidməti həyata keçirən təsərrüfat subyektləri şəbəkəsinin yaradılması işi davam etdirilib. “Naxçıvan Muxtar Respublikasında aqrar bölmədə lizinqin genişləndirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında” Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi sədrinin 2005-ci il 28 yanvar tarixli Sərəncamı ilə yaradılmış “Naxçıvan Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti ona məxsus olan kənd təsərrüfatı texnikasının hüquqi və fiziki şəxslərə lizinqə verilməsi və ya müddətli satılması sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərir. Bu işlərin davamı olaraq 2007-ci ildə “Naxçıvan Aqrolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti tərəfindən əlavə olaraq 138 ədəd yeni texnika muxtar respublikaya gətirilmişdir.
Naxçıvan MR iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı mühüm yer tutduğundan bu sahəyə diqqət artır ki, bu da öz bəhrəsini verir. Son ildə muxtar respublikada bitkiçilik məhsulları istehsalının dinamikası aşağıdakı cədvəldə verilib:
Naxçıvan MR-da bitkiçilik məhsulları istehsalı (min ton)
|
Bitkilərin adı |
1990 |
1993 |
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2005 |
2007 |
2018 |
|
Taxıl |
32,2 |
20,0 |
54,4 |
63,1 |
73,7 |
81,4 |
93,2 |
81,6 |
114,9 |
|
Kartof |
2,6 |
1,8 |
13,5 |
15,2 |
13,6 |
14,2 |
26,3 |
33,7 |
49,6 |
|
Tərəvəz |
20, |
14,8 |
42,7 |
47,8 |
50,2 |
53,4 |
56,4 |
59,8 |
85,6 |
|
Bostan məhsulları |
5,3 |
1,0 |
33,6 |
37,2 |
39,9 |
41,7 |
39,8 |
38,5 |
38,7 |
|
Meyvə və giləmeyvə |
8,3 |
8,2 |
28,4 |
28,7 |
28,8 |
28,6 |
36,4 |
37,1 |
55,9 |
|
Üzüm |
110,9 |
33,0 |
14,0 |
13,8 |
12,6 |
11,4 |
13,3 |
13,7 |
16,2 |
Cədvəl məlumatlarından aydın olur ki, üzümdən başqa digər bütün məhsullar üzrə artım müşahidə olunub, məhsuldarlıq xeyli artıb.
Mal-qaranın baş sayının dinamik artması heyvandarlıq məhsullarının istehsal həcmini artırmağa imkan verib. Bunu aşağıdakı cədvəldən görmək olar.
Naxçıvan MR-da əsas heyvandarlıq məhsulları istehsalı (min ton)
|
İllər üzrə |
1990 |
1993 |
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2007 |
2018 |
|
Ət (kəsilmiş şəkildə) |
7,1 |
4,0 |
5,3 |
6,4 |
6,9 |
7,1 |
16,0 |
27,6 |
|
Süd |
30,7 |
17,0 |
54,2 |
55,3 |
58,9 |
59,5 |
70,0 |
84,0 |
|
Yumurta (milyon ədəd) |
57,7 |
29,2 |
45,8 |
42,2 |
42,3 |
43,3 |
52,3 |
73,5 |
Cədvəl məlumatlarından aydın olur ki, 2018-ci ildə muxtar respublikada 27,6 min ton ət, 84 min ton süd və 73,5 milyon ədəd yumurta istehsal olunub ki, bu da 1993-cü illə müqayisədə ət 4 dəfə, süd 2,7 dəfə və yumurta üzrə isə 1,2 dəfə çoxdur. İri buynuzlu mal-qaranın sayı 1 yanvar 2019-cu ildə 113916 başa çatıb ki, bu da 1995-ci illə müqayisədə 2,5 dəfə çoxdur. Qoyun və keçilərin sayı isə həmin dövrdə 2,5 dəfəyə yaxın artıb.
Adambaşına düşən bitkiçilik və heyvandarlıq məhsulları istehsalını aşağıdakı cədvəllərdən aydın görmək olar
Naxçıvan MR-da adambaşına bitkiçilik məhsullarının istehsalı (kq)
|
İllər üzrə |
1990 |
1993 |
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2007 |
2018 |
|
Taxıl |
105 |
61 |
156 |
150 |
173 |
201 |
212 |
253 |
|
Kartof |
8 |
6 |
118 |
131 |
137 |
144 |
156 |
109 |
|
Tərəvəz |
65, |
45 |
118 |
131 |
137 |
144 |
156 |
188 |
|
Bostan məhsulları |
17 |
3 |
93 |
102 |
109 |
113 |
126 |
85 |
|
Meyvə və giləmeyvə |
27 |
25 |
79 |
79 |
78 |
77 |
97 |
123 |
|
Üzüm |
361 |
101 |
39 |
38 |
34 |
31 |
36 |
36 |
(Rəqəmlər statistik materiallar əsasına müəllif tərəfindən hesablanıb)
Cədvəl məlumatlarının təhlili göstərir ki, 1990-cı illə müqayisədə 2018-ci ildə muxtar respublikada üzümdən başqa digər bitkiçilik məhsulları istehsalında adambaşına artım baş verib. Belə ki, göstərilən dövrdə adambaşına taxıl istehsalı 148 kq, kartof 101 rq, tərəvəz 123 kq, bostan məhsulları 68 kq, meyvə və giləmeyvə 96 kq artıb. Belə bir artım adambaşına heyvandarlıq məhsullarında da baş verib. Bunu aşağıdakı cədvəldən aydın görmək olar.
Naxçıvan MR-da adambaşına heyvandarlıq məhsulları istehsalı (min ton)
|
İllər üzrə |
1990 |
1993 |
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2007 |
2018 |
|
Ət (kəsilmiş şəkildə) |
23 |
12 |
15 |
17 |
19 |
19 |
42,0 |
61 |
|
Süd |
100 |
52 |
150 |
152 |
160 |
161 |
191 |
184 |
|
Yumurta (milyon ədəd) |
188 |
87 |
127 |
116 |
115 |
117 |
136 |
153 |
Cədvəldən görünür ki, adambaşına heyvandarlıq məhsulları istehsalı da artmaqdadır. Belə ki, 1990-2018-ci illərdə adambaşına ət istehsalı 38 kq, süd istehsalı isə 84 kq artıb. Adambaşına yumurta istehsalı isə, 1993-cü ilə nisbətən 32 ədəd artmasına baxmayaraq, 1990-cı ilə nisbətən 35 ədəd azalıb. Hesab edirəm ki, bu azalmanın əsas səbəbi dövlətə məxsus iri quşçuluq fabriklərinin işini dayandırması olub. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, artıq həm ölkədə, həm də muxtar respublikada bəzi məhsullar üzrə istehlak tələbatı ödənilməyə başlanıb.
Əvvəlki illərdə olduğu kimi, yenə də bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının əsas hissəsi əhalinin həyətyanı təsərrüfatında istehsal olunub.
Nazim ƏHMƏDOV
iqtisad elmləri doktoru, professor
