Tarix imtahanlarına görə DİM rəhbərinə qarşı sərt ittihamlar var - "tariximizə qarşı əks-təbliğat"?..
Kamran Əsədov: “Bu sadəcə təhsil problemi deyil, strateji milli təhlükəsizlik məsələsidir”
Ali məktəblərə qəbul imtahanlarından sonra əksər hallarda abituriyentlərin, valideynlərin, eləcə də ekspertlərin narazılıqlarının şahidi oluruq. Əsasən imtahana düşən sualların çətinliyi, sualların magistratura səviyyəsində tərtib edilməsi, təqdim olunan variantların ikibaşlı olması və sair iddialar gündəmə gəlməkdədir.
Dövlət İmtahan Mərkəzinin (DİM) mayın 25-də II və III ixtisas qrupları üzrə ali təhsil müəssisələrinə keçirdiyi qəbul imtahanlarından sonra da analoji fikirlərə həm mətbuatda, həm də sosial şəbəkələrdə rast gəldik.
Əsas narazılıq doğuran fənlərdən biri Azərbaycan tarixi fənnidir ki, əksər hallarda abituriyentlər sualların çətinliyindən və ikibaşlı variantların təqdim edilməsindən narazılıq edirlər.
Yeri gəlmişkən, 2023-cü ildə də, 2024-cü ildə də, bu il də Azərbaycan tarixi fənninə aid suallardan narazılıqlar var. İmtahanlardan narazı qalan abuturiyent və valideynlər sosial şəbəkələrdə etiraz statusları yayımlayırlar. Biz o narazlıqları mətbuatda da, sosial şəbəkələrdə də görmüşük. Məsələn, abituriyentlərdən biri yazıb: “Maraqldır, tarixdən bu qədər cümlə dərinliyinə enmək, bu qədər əlaqələndirici sual salmaq nəyə lazımdır? Əgər saldığınız sual çox vacib məlumatdırsa niyə kitabda sadəcə bir və ya yarımçıq cümlədən başqa məlumat yoxdur? Suallar hazırlanarkən səviyyələri üzrə hazırlamaq lazımdır. Görəsən hansı məntiqlə hazırlanıb suallar?”
Digər bir fikir: “Tarix fənninin suallarına asan deməzdim, suala baxırsan normal sualdır, ancaq variantlarda sanki oyun oynanılmışdı. Bir neçə sual MİQ-i xatırladırdı. Tarix fənninin sualları izah, analiz tələb edən suallar idi. Vaxt məhdudluğu, həyəcan şagirdlərdə əlbəttə narazılıq yaradacaq. İl boyu oxu, 5 dənə sxemli sual nə deməkdir? Şagird səviyyəsini aşan suallar idi, üstəlik 2 və 3-cü qrupların sualları eynidir. Niyə? 3-cü qrup tarix 150, 2-ci qrup tarix 100 bal olaraq qiymətləndirilir. Ədalət hardadır?”
Yeri gəlmişkən, tarixçi Ramin Əlizadə də tarix fənni üzrə salınan suallarla bağlı öz sosial şəbəkə hesabında tənqidi rəy bildirib: “Dövlət İmtahan Mərkəzi mütləq ləğv olunmalıdır. Bu qurum Azərbaycan tarixinə qarşı əkstəbliğat aparmaqla məşğuldur. 25 may 2025-ci il tarixində keçirilmiş Qəbul İmtahanı da bir daha təsdiq edir ki, Dövlət İmtahan Mərkəzi Azərbaycan tarixini saxtalaşdırmaqla bağlı kifayət qədər saxta məlumatlar təbliğ etməklə bilərəkdən və ya bilməyərəkdən birmənalı olaraq Ermənistanın saxta informasiya təbliğatına xidmət edir!”
Təbii ki, çox ağır ittihamdır və DİM-in buna reaksiya verəcəyinə, aydınlıq gətirəcəyinə ümid edirik.
“Bu problemi aradan qaldırmaq üçün təhsilin imtahan blokunda fənn dəyərlərinə və milli maraqlara uyğunluq, proqram əsaslılıq və ədalətli qiymətləndirmə prinsipləri bərpa olunmalıdır”
Təhsil eksperti Kamran Əsədov “Bakı-Xəbər”ə “Azərbaycan tarixi üzrə qəbul imtahanlarında təqdim olunan test tapşırıqlarına dair narazılıqlar artıq təkrarlanan və struktur xarakter daşıyan bir problemə çevrilib. Son üç ildə – 2023, 2024 və 2025-ci illərdə keçirilən imtahanlardan sonra eyni məzmunlu şikayətlər sosial şəbəkələrdə, ictimai müzakirələrdə və mütəxəssis rəylərində yer almaqdadır. Bu isə onu göstərir ki, məsələ təkcə hansısa bir sualın çətinliyi ilə bağlı deyil, ümumilikdə Dövlət İmtahan Mərkəzinin (DİM) tarix fənnini qiymətləndirmə yanaşmasında konseptual və metodoloji çatışmazlıqlar mövcuddur.
Ən çox tənqid olunan məqam odur ki, DİM-in tarix fənni üzrə sualları təhsil proqramı və dərsliklərlə üst-üstə düşmür. Abituriyentlər sualların ya dərslikdə mövcud olmayan detallı biliklər tələb etdiyini, ya da çoxsaylı cümlə və fakt əlaqələndirməsi tələb etdiyini bildirirlər. Bu isə Azərbaycan tarixinin bilik olaraq yox, analiz vasitəsi kimi təqdim olunması anlamına gəlir – lakin bu yanaşma, əgər imtahanın dizaynı və müddəti bunu qarşılamırsa, şagirdin bacarıqlarını qiymətləndirmir, onu imtahanda uğursuz olmağa sürükləyir”-deyə bildirdi.
K.Əsədovun sözlərinə görə, “Azərbaycan tarixi” üzrə kurikulumda əsas məqsəd şagirdin tarixi hadisələr arasında səbəb-nəticə əlaqəsi qurmaq bacarığını formalaşdırmaq, milli identiklik və vətənpərvərlik hissini gücləndirmək, tarixdən çıxarılacaq sosial və siyasi nəticələri mənimsətməkdir: “Lakin təqdim olunan suallar bəzən bu məqsədlərə xidmət etmir. Əvəzində abituriyentdən mücərrəd, bəzən təzadlı və faktoloji detalçılıq tələb edən biliklər gözlənilir. Sualların variantları da çox zaman qarışıq və manipulyativ qurulur, bu da düzgün variantı seçmək yerinə, “çaşdırıcı tələyə düşmək” risqini artırır. Bu səbəbdən bir çox abituriyentlər sualların formatını MİQ və doktorantura imtahanları ilə müqayisə edirlər.
Ən ciddi məsələlərdən biri isə imtahanın təhsil sisteminin rəsmi resurslarına əsaslanmamasıdır. Yəni əgər hansısa məlumat dərslikdə yoxdursa, bu barədə sual verilməsi həm pedaqoji, həm hüquqi, həm də etik baxımdan düzgün deyil. “Təhsil haqqında” Qanunun 13.2-ci maddəsində açıq şəkildə qeyd olunur ki, qiymətləndirmə şagirdin təhsil aldığı proqramlara əsasən aparılmalıdır. Əgər DİM öz imtahan modelini bu çərçivədən çıxarırsa, bu artıq təhsilin vətəndaş hüququ kimi təmin edilməməsi anlamına gəlir.
Mübahisə doğuran digər bir məsələ isə 2-ci və 3-cü ixtisas qruplarına təqdim olunan sualların eyni olması, lakin bal qiymətləndirməsinin fərqli olmasıdır. Belə bir hal təhsildə bərabərlik və ədalət prinsiplərinə ziddir. Eyni sualı cavablandıran abituriyentlərdən birinin 100 bal, digərinin 150 bal üstündən qiymətləndirilməsi nəticələrin obyektivliyini və ali təhsil şanslarının ədalətliliyini sual altına alır.
Məsələyə daha da ciddi yanaşma isə bəzi tarixçi mütəxəssislərin, o cümlədən Ramin Əlizadənin iddialarıdır. Onun sözlərinə görə, DİM tərəfindən təqdim olunan bəzi suallar kontekstual olaraq Azərbaycanın milli maraqlarına uyğun deyil, hətta bilərəkdən və ya bilməyərəkdən Ermənistanın tarixi təbliğatına xidmət edə biləcək fikirlərlə üst-üstə düşür. Bu iddialar istər-istəməz sualların hazırlanması zamanı ideoloji ekspertizanın olmamasını gündəmə gətirir. Tarix təkcə elm deyil, həm də milli ideologiyanın daşıyıcısıdır. Əgər bu fənnin imtahan formatı üzərində peşəkar tarixçilər yox, texniki test mütəxəssisləri çalışırsa, bu zaman fənnin ruhu yox olur, quru fakt və analiz tələsinə çevrilir. Bu isə təhsilin maarifləndirmə deyil, “ələmə” funksiyasına yönəldiyini göstərir.
Müsbət cəhət odur ki, tarix fənni üzrə sualların daha dərin, səbəb-nəticə əlaqələrinə söykənməsi prinsip etibarilə doğru yanaşmadır. Amma bu yalnız o halda keçərlidir ki, məktəb proqramı, dərslik, müəllim hazırlığı, qiymətləndirmə modeli və imtahan dizaynı bir-birini dəstəkləsin. Əgər bu zəncirin bir halqası belə zəifdirsə, bütün sistem iflic olur”.
K.Əsədov qeyd etdi ki, dünya təcrübəsində, məsələn, Finlandiya, Almaniya və Cənubi Koreya kimi ölkələrdə tarix sualları daha çox mənbə üzərində təhlilə, qrafik və xəritə analizinə, düşüncəni ifadə etməyə yönəlib. O vurğuladı ki, açıq suallarla şagirdin düşünmə forması ölçülür, testlə isə yalnız faktı bilib-bilmədiyi yoxlanır. “Bu ölkələrdə təhsil proqramı ilə qiymətləndirmə eyni məqsədə xidmət edir və şagirdin uğuru test bacarığı ilə yox, analitik təhlil və öz fikrini əsaslandırmaq bacarığı ilə müəyyənləşdirilir.
Azərbaycan tarixinin imtahan sistemində belə yanaşma hələ formalaşmayıb. Əgər bu sahədə real dəyişikliklər edilməzsə, abituriyentlər yalnız öyrənmədikləri üçün yox, həm də təhsil sisteminin qurbanı olduqları üçün itirəcəklər. DİM bu məsələdə daha şəffaf davranmalı, sualların hazırlanması prosesinə akademik tarixçiləri, pedaqoqları və ideoloji ekspertləri cəlb etməli, sual bankları ictimai nəzarətə açılmalı və tənqidlərə cavab vermək üçün mexanizm yaratmalıdır.
Nəticə etibarilə, tarix fənni üzrə narazılıqlar təsadüfi deyil, sistematikdir. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün təhsilin imtahan blokunda fənn dəyərlərinə və milli maraqlara uyğunluq, proqram əsaslılıq və ədalətli qiymətləndirmə prinsipləri bərpa olunmalıdır. Əks halda, DİM-in fəaliyyəti sadəcə imtahan keçirmək deyil, milli tarix şüurunu təhrif etmək təhlükəsinə çevrilə bilər. Bu isə sadəcə təhsil problemi deyil, strateji milli təhlükəsizlik məsələsidir”-deyə K.Əsədov bildirdi.
İradə SARIYEVA
