Son dönəmlər əksər tikinti sahələrində hündürlükdən yıxılaraq ağır xəsarət alan və ya həyatını itirən fəhlələrin çoxaldığını görürük. Belə olan halda həmin işçilərin ailəsi başsız qalır və ya maddi vəziyyətləri çətin duruma düşür.
Bu günlərdə Qəbələ rayonunun Tikanlı kənd sakini, fəhlə Rəhim İbrahim oğlu Cəlilov Bakıda çoxmərtəbəli binada işləyərkən yıxılaraq ölüb.
Qeyd edək ki, son zamanlar bu kimi hadisələr mütəmadi olaraq baş verir. Vəfat edən Rəhim Cəlilovun atası bildirib ki, oğlu ilə heç kim əmək müqaviləsi bağlamayıb: “Günəmuzd işlə məşğul idi. Hətta bu işi də həmişə tapa bilmirdi”.
Bildirək ki, burada əsas problem əməyin təhlükəsizliyinin təmin olunmaması ilə yanaşı, həm də əmək müqaviləsinin olmaması səbəbindən bədbəxt hadisə zamanı işçinin hüquqlarının təmin olunmamasıdır.
Son 2 ildə dünyanı bürüyən pandemiya işsizliyi xeyli artırdı. Rəqabət böyük olduğundan, insanlar ailəsinə bir parça çörək qazanmaq üçün işəgötürənin hər şərtinə razı olur, müqaviləsiz şəkildə, təhlükəli şəraitdə çalışırlar. Nəticədə bədbəxt hadisələr zamanı heç bir hüquqları qorunmur.
- Kamran Məmmədli: “Bəzən işçilərlə bağlanılan əmək müqavilələrində bir növ tələ sayılan müddəa olur, həmin müddəada…”
Iqtisadçı Kamran Məmmədli qeyd etdi ki, tikinti sektorunda qeyri-rəsmi qaydada, əmək müqaviləsi bağlamadan çalışanların sayı çoxdur. Belə insanların həyatı, təhlükəsiz şəraitdə işləməsi sahibkarları elə də maraqlandırmır: “Son nəticədə hər il tikinti sektorunda onlarla ölüm və xəsarət hallarının şahidi oluruq. Çünki sahibkarlar məsuliyyətdən, eləcə də bir sıra ödənişlərdən, o cümlədən Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi (ƏƏSMN) yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna ödənişlərdən yayınmaq üçün işçilərin hamısı ilə əmək müqaviləsi bağlamamağa çalışırlar. Çünki həmin müqavilədə işçinin həyat və tibbi sığortası məsələləri, digər hüquqları öz əksini tapmalıdır. Üstəlik, işçilərin həyatına məsuliyyətli yanaşmaq, iş prosesində bütün normalara əməl etmək lazımdır. Bakıda tikinti aparılan ərazilərin yanından keçərkən kaskasız, təhlükəsizlik tədbirlərinə əməl edilmədən yüksək mərtəbələrdə çalışanları görürük. Bu kimi hallar faciələrlə nəticələnir. Odur ki, dövlət tikinti sektoruna, xüsusilə də əməyin təhlükəsizliyinə nəzarəti sərtləşdirməlidir”.
Ekspert onu da vurğuladı ki, bəzən işçilərlə bağlanılan əmək müqavilələrində bir növ tələ sayılan müddəa olur: “Həmin müddəda qeyd edilir ki, işçi iş prosesində baş verən qəzaya görə bütün məsuliyyəti öz üzərinə götürür. Bu cür müddəaların olması qanuna zidd deyil, amma məntiqə və davranış qaydasına ziddir. Azərbaycanda bir iş yeri üçün rəqabət o qədər güclüdür ki, işçilər düşünmədən və oxumadan müqavilələri imzalayırlar. Son nəticədə onlar xəsarət alan zaman və digər hallarda kompensasiyalardan məhrum olurlar”.
- Hüseyn Axundov: “Əmək müqaviləsi olan şəxsin də əmək şəraiti yoxlanmalıdır, əmək təhlükəsizliyi qaydalarına riayət olunması təmin olunmalıdır”
Hüquqşunas Hüseyn Axundov qeyd etdi ki, əməyin təhlükəsizliyinin təmini və müqavilə bağlanmasına nəzarət Dövlət Əmək Müfəttişliyinin səlahiyyətindədir: “İllərdir biz bunu deyirik ki, əmək müqaviləsi bağlanmadan heç kim gedib işləməsin. Onu işçi də, işəgötürən də bilməlidir. Əmək müqaviləsi vətəndaşın hüququdur. Hətta bununla bağlı biz sahibkarlıq müəssisələri üçün cərimələr, cəzalar da müəyyənləşdirmişik. Belə hallara yol verildiyi ortaya çıxan müəssisə cərimə olunmalı, bağlanmalıdır. Bu kimi durumlarda Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin tabeliyindəki Dövlət Əmək Müfəttişliyi ciddi tədbirlər görməlidir. Eyni zamanda əmək müqaviləsi olan şəxsin də əmək şəraiti yoxlanmalıdır, əmək təhlükəsizliyi qaydalarına riayət olunması təmin olunmalıdır. Həddindən artıq isti və soyuq havalarda açıq havada işlər dayandırılmalı, təhlükəsizlik üçün xüsusi geyimlərdən, təhlükəsizlik kəmərlərindən istifadə olunmalıdır”.
- Mayis Əliyev: “İşçilər bədbəxt hadisələr zamanı nə sığorta ala bilir, nə əlilliyinə görə əlavə ödənişlər…”
Sosial sahə üzrə ekspert Mayis Əliyevin sözlərinə görə, müqaviləsiz çalışmanın çox ciddi fəsadları var: “İşçilər bədbəxt hadisələr zamanı nə sığorta ala bilir, nə də əlilliyinə görə əlavə ödənişlər. Xəsarət almasa belə, pensiyaya çıxanda əmək pensiyası ala bilmir, çünki onun pensiya kapitalı olmur. Onların əmək müqaviləsində iş saatları, istirahət və məzuniyyət günləri qeyd olunur ki, bunlardan da məhrum olurlar. Sahibkarın əlində qul kimi işləyirlər, sahibkar onları istədiyi şəraitdə, istədiyi qədər işlədir, iş bitəndə isə deyir ki, sabahdan azadsan. Əmək müqaviləsi olsa belə özbaşınalıqlar olmaz, vətəndaşlarımızın əmək hüquqları və təhlükəsizliyi də qorunar”.
Ekspert hesab edir ki, tikinti ilə qanunların sərtləşdirilməsinə ehtiyac var: “Hər bir qanunun təkmilləşdirilməsi, nəzarət sisteminin gücləndirilməsi, sanskiyaların sərtləşdirilməsi vacib məsələlərdir. Nə qədər mükəmməl qanunlar qəbul olunsa da, yerlərdə düzgün tətbiq olunmadığı halda əhəmiyyətsiz olur. Buna görə də tikinti sahəsində çalışan insanların peşəkarlığı, onlara vərdişlərin aşılanması vacibdir”.
Günel CƏLİLOVA
