“Qərbi Azərbaycanın daş yaddaşı” rubrikasında qədim Oğuz yurdu Dərələyəzin tarix - mədəniyyət abidələrindən danışacağıq. O abidələrdən ki, onlar bizim həm xristianlıq, həm ondan əvvəlki və sonrakı dövrlərini özündə əks etdirir. Bu abidələrin hər biri sübut edir ki, bu torpaqların əzəli sakinləri Azərbaycan türkləridir və burada erməni deyilən toplumun heç bir tarixi, mənəvi izi yoxdur.
Dərələyəz abidələri həm qədimdir, həm də zəngindir. Amma təəssüflər olsun ki, ermənilər Dərələyəz abidələrinə qarşı saxtalaşdırma ediblər. Burada XIV əsrə aid Ələyəz məbədi, Başkənd məbədi, məşhur Səlim karvansarası, XII-XIII əsrə aid Əxi Təvəkkül zaviyəsi və başqa tarix-mədəniyyət abidələri olub, amma bu gün onların taleyindən xəbərimiz yoxdur, qulağımıza çatan odur ki, ermənilər o abidələrə də əl uzadıblar.
- Azərbaycan Elxanilər dövlətinin hökmdarının tikdirdiyi karvansara...
Dərələyəzin məşhur abidələrindən söz düşəndə ilk olaraq Səlim karvansarası gəlir. Dərələyəz mahalının səlim aşrımında, Ağkəndin yuxarısında yerləşən XIV əsrə aid bu tarixi karvansara bu elin insanlarının yaddaşından çıxmayıb.
Professor İbrahim Bayramov və başqa tədqiqatçıların yazılarında karvansara haqda maraqlı məlumatlar verilir. Tədqiqatçılara görə, karvansaranın giriş qapısının (1,80m x 1,13m) üzərindəki yarımdairə daş kitabədə onun 1329-cu ildə Azərbaycan Elxanilər dövlətinin hökmdarı Əbu Səid Bahadur xan tərəfindən tikdirildiyi yazılmışdır. Qeyd olunur ki, karvansaranın yerləşdiyi ərazidəki Ağkənd kəndində 1918-ci ilə qədər ancaq azərbaycanlılar yaşamış və kənddə ilk ermənilər (rəsmi statistikaya görə 172 nəfər) 1923–1925-ci illərdə köçürülüb məskunlaşmışlar. Həmin ərazilərdə yaşayan azərbaycanlılar 1988-ci ildə zorla qovulduqdan sonra Ermənistan hökuməti Səlim karvansarası ilə bağlı faktları tamamilə saxtalaşdıraraq, onu dünya ictimaiyyətinə erməni abidəsi kimi təqdim edir.
Karvansaranın giriş qapısı (1,80x1,13m) üzərində fars dilində daşa (l,87x0,86m) oyularaq, həkk olunmuş kitabədə deyilir:"Əbu Səid xan Bahadur — dünyanın sultanı, insanların padşahı, ərəblərin və ərəb olmayanların hökmdarı, bütün xalqların çarı — Allah onun hökmranlığını və sultanlığını əbədi etsin — vaxtında bina olundu. Xeyrat sahibi Çuşkyab ibn (oğlu) Ləvənd ibn …şah Nur ibn … 729-cu il tarixdə" h.729–1328
Abidə üzərində erməni saxakarlığına gəlincə, tədqiqatçılar qeyd edir ki, Anadoludan tutmuş Çinə qədər Araz boyu karvan-ticarət yolu – İpək yolu üzərində Zəngəzurun Səlim keçidi adlanan yerdə Elxani Əbu Səid dövründə tikilən karvansaranı "erməni milli memarlıq abidəsi" kimi nəşr etdiriblər (Arutunyan V. M, Yerevan, 1984 il). (bax. KGPA, t. III, № 991, s. 62). Həmin yol üzərində Zəngilan rayonunun Məmmədbəyli kəndində Yəhya İbn Məhəmməd türbəsinin (vəf. 1305 il) qapısı üzərində qoyulan kitabə ölçüsü, forması, həkk olunan texnikasına görə, qeyd olunan karvansara kitabəsinin eynidir. Belə kitabənin üçüncüsünə Azərbaycanın tarixi ərazisində hələ rast gəlinməyib. Qeyd olunan kitabədə XIV əsrdə İpək yolu üzərindəki bütün abidələri yaratmış memar Əli Məcdəddinin adı yazılıb. Abidənin içərisində erməni dilində divara bir yazı qoyulub. Bu yazıda olan mətnlə qapının üzərinə hörülən yazının mətni üst-üstə düşmür. Erməni dilində olan yazıda qeyd olunur ki, bu abidə 1332-ci ildə Orbelyan nəslindən olan Çesar tərəfindən tikilib. Lazar Universitetin müəllimi Xr. İv. Kuçuk-İoannasov iddia edir ki, "tatarlar" (yəni azərbaycanlılar) sonradan bu karvansaraya Səlim adı verib və ərəbcə yazını qapının üzərinə qoyublar, halbuki ərəbcə yazı bina tikildiyi zaman qapının üzərinə hörülüb. Hətta ermənilərin çap etdikləri bukletdə də karvansara Səlim karvansarası adı ilə çap olunub...
- Əxi Təvəkkül zaviyəsi də erməni saxtakarlığına məruz qalıb
Dərələyəz mahalının qiymətli tarix-mədəniyyət abidələrindən biri də Əxi Təvəkkül zaviyəsidir. Professor ibrahim Bayramovun, AMEA-nın müxbir üzvü Məşədixanım Nemətin və başqa tədqiqatçıların əsərlərində Əxi Təbəkkül zaviyəsi haqda məlumat verilir. Qeyd edilir ki, Dərələyəz mahalının Keşişkənd (1957-ci ildən Yeğeqnadzor) rayonunun Ələyəz kəndində azərbaycanlılara məxsus tarixi abidə olan Əxi Təvəkkül zaviyəsi XII-XIII əsrlərə aiddir. Abidənin kitabəsində yazılmışdı: "Bu məzar mərhum və uca şəhid, Qadir Allahın rəhmətinə ehtiyacı olan Əxi Təvəkkülündür-Allah onun günahlarını bağışlasın-məhərrəm ayı, doqquz yüz əllinci il (miladi-1543-cü il) tarixdə" . Yazılanlara görə, abidə 1961 – ci ildə azərbaycanlı alimlər tərəfindən tədqiq edilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində zaviyənin bünövrəsi və Əxi Təvəkkülün baş daşı formasında iki xatirə daşı abidəsi aşkar olunmuşdur. Xatirə daşlarının üzərində ərəb dilində həkk olunmuş kitabələrdə Əxi Təvəkkülün hicri 951 – ci ilin məhərrəm ayında (25. 03. – 24. 04. 1544) şəhid olduğu göstərilir. Burada ermənilər öz hiylələrini işə salaraq ora erməni dilində yazı da əlavə ediblər və bu səbəbdən kitabə ərəb və “erməni dilində” təqdim edilib. Qeyd olunur ki, kitabədən belə görsənir ki, bu Azərbaycanda XI əsrin sonu – XII əsrin əvvəllərindən fəaliyyət göstərən və sonrakı dövrlərdə (XIV – XVI əsrlərdə) milliyyətindən, dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, şəhər sənətkarlarının hüquqlarını qoruyan quruma çevirilən əxi təşkilatının başçısı olduğunu ehtimal etməyə imkan vermişdir.
Tarixin memarlıq dəyəri olan abidə azərbaycanlıların müqəddəs hesab etdikləri ziyarətgahlardan idi. Abidənin girəcəyində yerləşən daş lövhədə azərbaycanlıların inanclarını əks etdirən, yerin, ayın və günəşin rəmzi olan üç dairə, hər dairədə 12 imamın rəmzi kimi 12 xətt və tarixən Dərələyəz mahalında yaşamış türk tayfasının sayını bildirən doqquz ədəd səkkizguşəli ulduz həkk olunmuşdu. Daha sonralar bu abidə ermənilər tərəfindən dağıdılmış, bütöv qalan daş lövhənin bir hissəsində isə xaç şəkli çəkilərək erməniləşdirilmişdir.
- Alban irsinin qiymətli abidəsi Ələyəz məbədi...
Bildirdiyimiz kimi, Dərələyəzdə Qafqaz Albaniyasına aid böyük tarixi irs olub və burada məbədlər, kilsələr tilib. Amma təəssüf ki, hazırda həmin kilsələr, məbədlər ermənilər tərəfindən “erməni irsi” olaraq qələmə verilir.
Əziz Ələkbərlinin “Qərbi Azərbaycan abidələri” əsərində Ələyəz məbədi haqda da məlumat verilir. Dərələyəz mahalının Keşişkənd rayonunun Ələyəz kəndinin şərqində yerləşən alban xristian məbədi olan Ələyəz məbədinin XIII yüzildə tikildiyi ehtimal olunur. Planı düzbucaq şəklində olan bu günbəzli məbədin ətrafı geniş qəbiristanlıqla əhatələnmişdir. Qəbiristanlığın çox hissəsi hazırda bağ və əkin sahələrinə çevrilmişdir. Qəbirüstü sənduqə və daşların üzərindəki yazılardan onların 1301, 1318, 1325, 1342, 1345, 1349-cu illərə aid olduqları anlaşılır. Məbədin cənub tərəfində qəbiristanlıqda böyük sərdabənin divarlarının qalıqları var idi. Qədimdən Türk-Oğuz boylarının yurdu olan Ələyəz kəndinə (11 ailədə 58 nəfər) 1828–1829-cu illərdə İrandan ermənilər köçürülüb gətirilmişlər.
- Alban-türk xristian abidəsi Başkənd məbədi...
Ə.Ələkbərlinin “Qərbi Azərbaycan abidələri” əsərində Dərələyəzdəki Başkənd məbədi haqda da danışılır. Vurğulanır ki, Başkənd məbədi Dərələyəz mahalının Keşişkənd rayonunun Başkənd kəndindən 7 km şimalda yerləşən alban-türk xristian abidəsidir.
Bu günbəzli məbəd ağ şümşad daşlarla hörülmüşdü. Buna görə də XIX əsrdən bura köçən ermənilər onu Spitakavor (spitak — ermənicə "ağ" deməkdir) adlandırmışlar. XIX yüzilin sonlarında abidəyə gələn ingilis səyyahı A. Berje yazır ki, "çoxlu bəzəklərə malik" bu məbəd yerli müsəlmanlar tərəfindən Gülvəng adlandırılır. Məbədin divarlarında Azərbaycan tarixinin XIII–XIV əsrlərinə aid yazılar və təsvirlər vardır. Qədimdən Türk-Oğuz boylarının yurdu hesab olunan Başkənd kəndinə1828–1829-cu illərdə İrandan ermənilər (16 ailədə 91 nəfər) köçürülüb gətirilmişlər.
Biz sizə Dərələyəz mahalının dörd abidəsi barədə danışdıq. O mahalda xeyli sayda başqa abidələr var ki, fürsət olan kimi, o barədə də növbəti yazılarımızda danışacağıq. Dərələyəz abidələri Azərbaycan türklərinin o ərazinin yerli sakinləri olduğunu bir daha təsdiqləyir. Bizim tədqiqatçıların da bu yöndə yazdıqları erməni saxtakarlığının ifşasında əhəmiyyətli rol oyanaya biləcək. Əlbəttə. Bu yazılar başqa dillərə tərcümə edilib yayılarsa, onun əhəmiyyəti danılmaz olacaq. Artıq Qərbi azərbaycanlıların öz ata-baba torpaqlarına qayıtmaq hüququnun tanıdılması, onların geri qayıdışı ilə bağlı Azərbaycan dövləti rəsmi şəkildə işlər görür, məsələ beynəlxalq ictimaiyyətə çıxarılıb...Ümid edirik ki, beynəlxalq təşkilatlar onların öz torpaqlarına qayıtmaq hüququnun təmin edilməsi üçün Ermənistanın qarşısına konkert tələb qoyacaq və prosesin icrasını tələb edəcək. Bu baş verərsə, onda Qərbi azərbaycanlılar öz yurdlarına qovuşarlar və tarixi irsimizə sahib çıxarlar.
İradə SARIYEVA
