İbtidai insan – hay sürüsünün köçürülmə tarixinin səhifələri... - I məqalə
“Tarixçilər sübut ediblər ki, ermənilərin indiki Rusiya Federasiyası ərazisində məskunlaşması, xüsusilə Qara dənizin şimal ərazilərində yerləşməsi II Tiqranla (e.ə. 140 - e.55-ci illəri) Pont çarı VI Mitridat (həyatı e.ə. 117-63-cü illər, çarlığın e.ə.302-e. 62-ci illərində indiki Ukrayna Respublikasının cənubu və Krım yarımadası, RF-nın Krasnodar diyarının və Gürcüstan Respublikasının Qara dəniz sahilləri, Türkiyə Cümhuriyyətinin Anadolu yaylası əraziləri nəzərdə tutulur.-Q.Y.) arasında bağlanmış müqavilə əsasında baş tutub.
“Böyük Ermənistan” erkən orta əsrlərin başlanğıcında sərhədlərini genişləndirərək artıq Şimali Qafqazı da əhatə edib” (hay yazarı R.Gülmisaryanın “Ermənilərin Rusiya ərazisində məskunlaşması və ya ernəni xalqı üçün II Yekatirina nə etmişdir” məqaləsindən, 29.10.2017).
Sıradan hay yazarları, eləcə də onlara dəstək olan A.M.Xudabaşov (1780-1862), N.Q.Volkova (1931-1997), A.P.Novoseltsov (1933-1995)... toplumun və kütləsinin uydurmalarının Azərbaycan dövlətinə və xalqına (ümumən müsəlman-türk dünyasına qarşı) qarşı qərəzli, böhtan, saxta... səciyyə daşımasına beynəlxalq ictimaiyyət, o cümlədən Rusiya Federasiyası o zaman həqiqətən təpki göstərəcək ki, hay kilsəsi və quldur hay sürüsü bu dövlət(lər)in siyasi-hərbi, inzibati-iqtisadi maraqlarına uyğun gələn hüdudlarda, eləcə də Şimali Qafqazda, Krasnodar və Stavropol diyarlarında, Don çayı hövzəsində... ərazi iddiaları ilə çıxış edəcəklər.
O tarix ilahi Tarix və Zaman üçün çox da uzaq gələcəkdə deyil...
Yazımızın təhlili buna aid mülahizələrlə bağlı olduğundan, faktlara müraciət edək.
Şərqi Afrika bölgəsindən (əsasən inzibati-ərazi vahidi kimi müasir Tiqran vilayətindən) dünyaya yayılan ibtidai insan – hay sürüsünün sonrakı mərhələdə, Misir-Yunan müharibələrindən sonra yunan qoşunlarının tərkibində gəlmiş nəslin xələfləri e.ə.II-I minilliklərində Balkan yarımadası və Egey dənizi adalarından, Aralıq dənizinin şərq ərazilərindən... güneyli-quzeyli Qafqaz bölgəsində zorla və məqsədli halda yerləşdirilməsinə qədər (XIX əsrədək) keçən tarixi mərhələnin bir dövrü (XV-XVI əsrlər) həm də çar Rusiyası ilə bağlı olub.
Bu baxımdan Rusiya dövlətinin (bu dövlətin rəsmi tarixi Novqorod knyazlığının inzibati-siyasi idarəedilməsi ilə bağlıdır, 862-ci ildə Skandinaviya yarımadasında yaşayan və Volqaboyina ticarətə və talançılığa gələn, qədim almandilli qəbilələrdən olan varyaq dəstəsinin başçısı Ryurikin şərqi slavyanların xahişi ilə özlərinə hakim seçilməsindən sonra başlayıb. 1547-ci ildə ilk Ümumrusiya çarı titulunu qazanan IV İvan Vasiliyeviçin (Qroznı, 1530-1584, Ryurik şəcərəsinin, soyunun davamçısı olub) mövcudluğundan sonrakı tarixi hadisələrə nəzər yetirmək kifayətdir.
Məlumdur ki, ilkin Rusiya-Novqorod knyazlığı (dövləti) haqqında 862-ci ildə yazıya köçürülmüş “Tarixi dövrlərin təsviri” salnaməsində mühüm tarixi faktlar göstərilir. 1862-ci ildə isə Novqorod şəhərinin mərkəzində, Sofiya kilsəsi ilə üzbəüz “Rusiyanın 1000 illiyi” adlı tuncdan tökülmüş, ön hissədə Ryurikin heykəli olmaqla abidə-komrleks (memarlar M.O.Mikeşin (1835-1896) və İ.N.Şreder, (1835-1908, İmperator Sənət Akademiyasının akademiki), arxitektor V.Qartman (1834-1873) ...) ucaldılıb.
Həmin səlnaməyə görə, indiki Rusiya Federasiyasının dövlət səviyyəsində ilk inzibat-siyasi idarəetmə mərkəzini Volqa çayının yuxarı hövzəsində (müasir Koreliya ərazisinin bir hissəsi, Ağ dəniz, Ladoqa, Oneqa, Çud, İlmen göllərinin ətrafı, şərqdə Mezen çayı sahillərinək) yaradılan Rusiya-Novqorod knyazlığı mövcud olan ərazi təşkil edib. Təbii ki, bu mərhələ də (882-1263-cü illərdəki qədim Kiyev-Rus dövləti də nəzərə alınmaqla) daxil olmaqla, XVI əsrədək Qara və Xəzər dənizi hövzələrinin Rusiya dövlətinin ərazilərinə qonşu olan knyazlıqlarda, vilayətlərdə (Vladimir-Suzdal knyazlığı...) nə “Ermənistan” və ya “erməni” adında (mənşəli) adicə bir toponim, nə də “erməni” yaşayış məntəqəsi olub.
Amma hay yazarları həyasızcasına israr edirlər ki, Ryurik sülaləsi onların müqəddəs Qriqorian təlimini qəbul edib, Novqorod şəhər məbədinin ikonasında bu zati-alisinin təsviri yer alıb və bu şərəfə görə XII əsrdə Novqorod yaxınlığında Xatın monastrında “erməni” kilsəsi tikilib.
Hər şey “erməni” röyasında olduğu kimidir.
Eyni vəziyyət Moskva knyazlığı vaxtında (1300-1340-cı illər), rus dövlətinin XIV-XV əsrlərində davam edib, Qara və Xəzər dənizləri hövzələrini peçeneq-oğuzların, qıpçaqların (Avropa və Bizans mənbələrində kumanlar, rus ədəbiyyatında polovlular adlanır), alanların, qaşqarların (Qafqaz xalqlarından adıgeylərin - adi göylərin etno-morfoloji genezisində başlıca rol oynamış türkdilli xalq, ərəb dünyasının “Herodotu” adlanan Əbülhəsən Əli ibn əl-Hüseyn əl-Məsudinin (896-956) “Qaşqar ölkəsinin əhalisi” əsərində bu barədə geniş məlumat verilib, rus mənbələrində “kasoçilər” deyilir) hakim, kökənli etnos kimi formalaşdığı mərhələdə və Qızıl Ordanın 300 illik hakimiyyəti dövründə də davam edib. Yəni hay kilsəsi və hay sürüsü harada və hansı vəziyyətdə əvvəlcədən nəzərdə tutduqları öz çirkin məqsədləri üçün imkan yaranırsa ondan istifadə etməklə fürsəti “fövtə” vermir. İstər tarixi əsərlərin yazılması olsun, istərsə də coğrafi-səyahət məlumatlarının nəqli və yaxud xəritə materallarının təsviri olsun... fərqi yoxdur, təki imkan yaransın. Nümunə üçün, bəzi xəritələrin əski nəşrlərində “erməni” sözünə rast gəlinmədiyi halda, həmin xəritənin təkrar nəşrində bu söz peyda olur. Belə ki, “Cənub-şərqi Avropanın 1040-1070-ci illərə aid” xəritəsinin son variantında Anadolu yaylasının bir küncünə (Dəclə çayının mənbəyində) “Armenia” sözü əlavə edilib.
Bu mənada, yuxarıda adı çəkilən hay yazarlarının və onlara dəstək olanların saxta, uydurma mülahizəsini ümumilikdə bu toplumun ibtidai, yoxsul düşüncəsi və güclü təsir nümunəsi kimi qəbul etmək olar. Bu və bu kimi iddiaların əsassızlığı aşağıdakı tarixi faktlarla, nəzəri təhlillərlə sübut olunmaqdadır.
Belə ki, hay iddialarını nəzərə alsaq, təkcə indiki Rusiya Federasiyasının cənub vilayətlərində əski Pont çarlığında göstərilən sərhədlər daxilində o dövr üçün ən azı 250-300 min nəfər hay yaşamalı idi, bu ərazilərdə heç olmasa 60-80-ə qədər hay mənşəli toponimlə inzibati yaşayış məntəqəsi olmalı idi.
Ancaq bu ərazilər bütünlüklə qıpçaq-səlcuq-oğuz-gürcü mənşəli yer adlarından ibarətdir.
Nəzərə alsaq ki, hay tarixçiləri qədim dövr “Ermənistan çarlığı”nı II Tiqranın tarixi ilə hesablayır və bu “çarlığın” sərhədlərinin Anadolu yaylasının şərq, Mesopotamiya ovalığının şimal-şərq, Azərbaycanın cənub-qərb və Qara dənizin cənub-şərq hissələri boyunca əraziləri əhatə etdiyini bildirirlər (ən azı 300-400 min kv km sahədə), deməli, uydurma olsa da, bu ərazilərdə həmin dövr üçün 3-5 milyon nəfər əhali yaşamalı idi, o yerlərdə yunan, iran, türk, ərəb... mənşəli yer adları sırasında hay dilində kök və bağlayıcısı səslənən oronimlərə, hidronimlərə, antrotoponimlərə...rast gəlinərdi, hay əli dəyməyən xəritələrdə və ya tarixi-coğrafi kitablarda bu qeydlər aparılardı.
Orta əsrlər dövrü üçün səciyyəvi olan səyahətnamələrdə bu barədə geniş və hərtərəfli, ünvanı dəqiq göstərilməklə məlumatalr verilərdi. Amma bunlar yoxdur.
Təkcə həmin dövrə aid Roma, Yunan, Avropa və Ərəb müəlliflərinin (eləcə də rus kartoqraflarının) çəkdikləri və hazırda mərkəzi dünya kitabxanalarında, müxtəlif mülkiyyətli arxivlərdə qorunan xəritələrə (əgər həyasız hay “xəritəşünasları-kartoqrafları”nın çubuq barmaqları onların üzərində “işləıməyibsə”, amma ehtimal çox azdır) nəzər yetirmək kifayətdir.
Əhali sayına gəlincə, bu hesabla 1915-ci ilin hadisələrinə qədər həmin ərazilər daxilində hay sürüsünün sayı təqribən ən azı 10 milyon nəfərə çatmalı idi (çünki, özlərinin yazdığına görə, dünyanın “ən qədim xalq” statusunu qazanıblar), amma hazırda cəmi dünya üzrə 6-7 milyon nəfərə qədər bu canlılara rast gəlinir.
Hələ bu canlılar hay-həşir salırlar ki, 1915-1923-cü illərdə Osmanlı Türkiyəsi tərəfindən “erməni” xaqının soyqırımı (yəni etnik-soy kökünü kəsilməsi, yer üzündən silinməsi) aparılıb, 1,5 milyon nəfər hay qətlə yetirilib.
Nəzəri baxımdan bu uydurmanı qəbul edib, aşağıdakı təhlili aparaq:
- 1915-1923-cü illərdə hay sürüsünün 85-90%-i məhv edilib, deməli, onlardan cəmi salamat qalan hardasa 150-200 min nəfər olmalıdır məntiqə görə.
Qədim “erməni” xalqının tarixi, öz dilləri ilə desək, 5-6 min il qədərdir və 1915-ci ilədək onların sayı cəmi 2 milyon nəfərə çatıb (dünya üzrə), həmin “soyqırım”dan sonra dünyaya yayaılıblar, indi isə 6-7 mln. nəfərdir.
Neçə olur, bir neçə minillik ərzində artım (2 mln. qədər), bir əsrdə olan çoxalmadan qat-qat azdır?
Bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, hay sürüsünün iddia etdiyi ərazilər ilə orada məskunlaşma sayı arasında həmişə böyük fərq olub, tərs mütənasiblik nəzərə çarpıb. Hazırda Qərbi Azərbaycan hüdudlarında (30 min kv.km sahədə) əvvəllər müsəlman-türk əhali yaşayan kəndlərin 60-80%-i boşdur, əhali yaşamır. İşğaldan azad edilmiş Qarabağın və ətraf ərazilərin 30 il ərzində yerlə-yeksan edilmiş, boş qalmış yaşayış məntəqələrimiz... onların iddialarının nə dərəcədə əsassız olduğuna bir daha sübutdur.
Müasir dövrdə Rusiya Federasiyasının hüdudlarında yuva quran ibtidai insan - hay sürüsünün yerləşmə məkanları (xüsusilə Volqaboyu və Qara-Azov-Xəzər dənizləri hövzələri) bütünlüklə, türkdilli xalqların (peçeneq, qıpçaq-oğuz, səlcuq-türk, qaşqar...) və abxaz-gürcü tayfalarının əzəli məskunlaşma yerləri, əski yurd-ocaqları olduğundan, hay sürüsünün oraya köçürülməsi də müəyyən mərhələdə təsadüfi səciyyə daşımayıb.
Tarixi faktlara müraciət edək. İlk Rus-Türk müharibəsinin (1768-1774) nəticələrinə görə (Kiçik Qaynarca sülh müqaviləsi, 1774-cü il), Krım xanlığı Osmanlı Türkiyəsindən ayrıldı, 1783-cü ildə isə Rusiya tərfindən zəbt edilərək oraya yunan-pontlar yerləşdirildi.
Yunan qoşunlarının tərkibində Şərqi Afrikadan Yunanıstana gələn, orada və ətraf ada-yarımadalarda yerləşən hay sürüsü də yunan-pontların quyruğunda sürünərək bu qədim türk-peçeneq-qıpcaq torpaqlarında lövbər salıb, kök atıb şərqə, şimala, cənuba doğru rişələnməyə davam ediblər. Bu barədə REA-nın N.N.Mikluxo-Maklay adına etnoqrafiya və anrtopologiya institutunun əməkdaşı A.P.Popovun “Pont yunanları” əsərində (2017) məlumat verilir.
Bu əsərin yazılmasında müəllifə hay yazarları Marina və Hamlet Mirəyanlar köməklik göstərib.
Bundan əlverişli tarixi imkan bir də nə vaxt onların əlinə düşəcəkdi ki?
Qismət YUNUSOĞLU
Bakı Dövlət Universietinin müəllimi
