Azər­bay­can əra­zi­sin­də möv­cud olan qə­dim ya­zı sis­te­mi mə­də­niy­yə­ti­mi­zin tər­kib his­sə­si ki­mi...

Qə­dim döv­lət­çi­lik ənə­nə­si­nə sa­hib olan Azər­bay­can əzə­mət­li mə­də­niy­yə­ti, abi­də­lə­ri, söz sə­nə­ti ilə də ta­nı­nıb. Azər­bay­can əra­zi­si lap əs­ki çağ­lar­dan bö­yük mə­də­niy­yə­tin be­şi­yi olub.

Mə­də­niy­yə­ti­miz­də da­şüs­tü təs­vir­lər si­lin­məz iz­lər qo­yub. Son il­lər təd­qi­qat­çı­lar Azər­bay­can əra­zi­sin­də möv­cud olan qə­dim ya­zı­la­rı da­ha ət­raf­lı şə­kil­də öy­rə­nir. Söz yox ki, qar­şı­ya çı­xan hər bir ya­zı, təs­vir xal­qı­mı­zın qə­dim mə­də­niy­yət da­şı­yı­cı­sı ol­du­ğu­nu təs­diq­lə­yir. 

Mi­nil­lər əv­vəl mə­zar daş­la­rın­da, qa­ya üstlə­rin­də, qab­la­rın üzə­rin­də həkk olu­nan ya­zı­lar mə­də­niy­yə­ti­mi­zin əs­ki nü­mu­nə­lə­rin­dən­dir. Onu da bil­di­rək ki, da­şüs­tü ya­zı­la­rın mey­da­na gəl­mə­si və uğu­ru son­ra­dan ki­tab ça­pı­nın ər­sə­yə gəl­mə­si­nə bö­yük tə­kan ve­rib. On­lar ara­sın­da əla­qə hər za­man ma­raq do­ğu­rub. 

Pro­fes­sor Qə­zən­fər Ka­zı­mov "Azər­bay­can əra­zi­sin­də qə­dim türk ya­zı­la­rı" el­mi mə­qa­lə­sin­də ya­zır ki, Mon­qo­lus­tan­dan baş­la­mış Ma­ca­rıs­ta­na qə­dər bö­yük bir əra­zi­də qə­dim türk abi­də­lə­ri ya­yı­lıb: "Qə­bir daş­la­rı, qa­ya­lar, müx­tə­lif qab­lar və s. üzə­rin­də ya­zıl­mış bu abi­də­lər V-XI yü­zil­lik­lə­rə aid edi­lir. Mon­qo­lus­tan əra­zi­sin­də 33, Ye­ni­sey ça­yı sa­hil­lə­rin­də 140, Le­na-Bay­kal əra­zi­sin­də 40-a qə­dər, Dağ­lıq Al­tay­da 20, Şər­qi Tür­küs­tan­da 10, Şi­ma­li Qır­ğı­zıs­tan və Qa­za­xıs­tan əra­zi­sin­də 28, Fər­qa­nə­də, Şi­ma­li To­xa­rıs­tan­da 18-ə qə­dər, Şər­qi Av­ro­pa­da xey­li be­lə ya­zı­lı abi­də ta­pı­lıb. Şi­ma­li Qaf­qaz­da-Kum­ran­da köh­nə di­var­lar üzə­rin­də ki­çik ya­zı­lı mətnlər mü­əy­yən edi­lib.

Azər­bay­can əra­zi­si çox qə­dim dövrlər­dən in­san məs­kə­ni ol­muş, şi­mal­lı-cə­nub­lu öl­kə­mi­zin əra­zi­sin­də qə­dim­lər­dən türk tay­fa­la­rı ya­şa­mış­lar. Qə­dim mən­bə­lər­dən hər bir oxu­cu­nun al­dı­ğı ay­dın tə­əs­sü­rat, bir sı­ra gör­kəm­li alim­lə­ri­mi­zin təd­qiq və araş­dır­ma­la­rı bu­nu çox­dan sü­but et­miş­dir. La­kin mü­ha­fi­zə­kar ta­rix­çi­lər Azər­bay­can əra­zi­sin­də­ki qə­dim xalqla­rın mən­şə­yi­ni İran və ya Qaf­qaz xalqla­rı və on­la­rın dil­lə­ri əsa­sın­da zor­la "əsas­lan­dır­maq­dan" mə­nə­vi zövq alır­lar. Türk tay­fa­la­rı çox qə­dim­lər­dən göy üzü­nə sə­pə­lən­miş ul­duz ki­mi, Azər­bay­can əra­zi­si­nə sə­pə­lən­miş­dir. Hə­min ul­duz­la­rın mi­nil­lik­lər ar­xa­sın­dan işar­tı­la­rı gö­rün­mək­də­dir. La­kin bir çox­la­rı ul­duz şü­a­la­rı­nın üzə­ri­nə qa­ra pər­də çək­mə­yə ça­lı­şır.

Əs­lin­də, bu, ta­ri­xi hə­qi­qə­ti in­kar et­mək­lə ya­na­şı, həm də ca­hil­lik əla­mə­ti­dir. Bö­yük­lü­yün­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, hər han­sı bir alim ta­ri­xi hə­qi­qə­ti pər­də­lə­yir­sə, o, yer­li­çi­lik, mə­həl­lə­çi­lik, irqçi­lik, mil­lət­çi­lik, mü­na­qi­şə, toq­quş­ma ba­taq­lı­ğın­da­dır və müx­tə­lif xalqla­rı mü­na­qi­şə­yə apa­rır. Ta­rix ta­rix­dir. Hind, Çin mə­də­niy­yə­ti olan­da Av­ro­pa mə­də­niy­yə­ti yox idi. Am­ma in­di Av­ro­pa var, la­kin bu o de­mək de­yil ki, Av­ro­pa keç­miş bə­şər mə­də­niy­yə­ti­ni dan­ma­lı­dır. İn­san bil­mə­li­dir ki, bü­tün in­san­lar bir mən­şə­dən­dir, bü­tün dil­lər və din­lər də bir kök­dən­dir. Rən­gin­dən, də­ri­sin­dən, antro­po­lo­ji qu­ru­lu­şun­dan, di­lin­dən, di­nin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, bü­tün in­san­lar in­san­dır və qo­hum­dur. Bu cə­hə­tin dərk olun­ma­ma­sı az­ğın­lı­ğa, mü­ha­ri­bə­lə­rə, si­lah­lı toq­quş­ma­la­ra sə­bəb olur, in­san özü bil­mə­dən özü­nə qə­nim kə­si­lir. Bə­şə­riy­yət ha­zır­da ağı­la dol­ma­mış, bə­də­nin­də yük­sək ener­ji­si olan, da­va-da­laş­la ener­ji­sin­dən öz xey­ri­nə is­ti­fa­də et­mə­yə ça­lı­şan uşaq ki­mi­dir və çox çə­tin bir mə­sə­lə də bu­dur ki, bu uşa­ğın ağıl­lı bir ata­sı da yox­dur, əgər ağıl­lı bir ata ta­pıl­sa, Yer üzün­də əda­lət bir sa­at­da bər­pa olu­na bi­lər".

Alim vur­ğu­la­yır ki, biz qə­dim mə­də­niy­yə­ti­mi­zi öy­rən­mə­yə ça­lı­şı­rıq. Onun qeyd et­di­yi­nə gö­rə, hər bir əra­zi­də ya­şa­yan xalq bu iş­lə məş­ğul ol­ma­lı­dır və olur da. Pro­fes­so­run yaz­dı­ğı­na gö­rə, bu­ra­da məq­səd bə­şər mə­də­niy­yə­ti­nin ümu­mi in­ki­şaf yo­lu­nu öy­rən­mək­dir. O bil­di­rir ki, bə­şər öz keç­mi­şi­ni öy­rən­mə­li­dir ki, gə­lə­cək yo­lu­nu düz­gün mü­əy­yən­ləş­di­rə bil­sin: "La­kin bə­zi xalqlar mə­də­niy­yət abi­də­lə­rin­dən ix­ti­laf və mü­na­qi­şə­lər üçün is­ti­fa­də edir, onu öyün­mə va­si­tə­si­nə çe­vi­rir, sax­ta ma­te­ri­al­lar­la öz "qə­dim"li­yi­ni, ib­ti­da­dan in­san­la il­kin bağ­lı­lı­ğı­nı əsas­lan­dır­ma­ğa ça­lı­şır, əra­zi id­di­a­la­rı­na keç­mək üçün va­si­tə­lər ax­ta­rır.

Bi­zim xalq eqo­ist yox, altru­istdir, yə­ni öz qə­dim­li­yin­dən, qə­dim mə­də­niy­yə­tin­dən is­ti­fa­də et­mək, onu öy­rən­mək, dün­ya are­na­sı­na çı­xar­maq, öyün­mək əvə­zi­nə, qə­dim mə­də­niy­yət nü­mu­nə­lə­ri­ni üzə çı­xar­ma­ğa eh­ti­yat edir, türklə­rin bu­ra gəl­mə ol­du­ğu­nu, bi­zim baş­qa tay­fa­lar­dan çev­ril­di­yi­mi­zi is­ba­ta ça­lı­şır, çün­ki əlin­də "ha­zır fakt" yox­dur, He­re­dot, Stra­bon və baş­qa­la­rı çı­ğı­ra-çı­ğı­ra de­mə­yib­lər bu yer­lər­də türkdil­li tay­fa­la­rın ya­şa­dı­ğı­nı, ta­ri­xin ata­sı yaz­ma­yıb. Gö­rü­nən şü­a­lar isə "əsas" ver­mir, alim işi sa­yıl­mır.

Əs­lin­də, ta­ri­xi təd­qi­qa­ta döv­lət nə­za­rə­ti ol­ma­lı­dır. İde­o­lo­gi­ya mə­sə­lə­lə­ri­nə ba­xan şəxslə­rin yük­sək sa­va­dı ol­ma­lı, on­lar keç­mi­şi gör­mə­li, öy­rən­mə­li, ob­yek­tiv təd­qi­qa­tı yük­səltmə­li, mü­ha­fi­zə­kar və ten­den­si­ya­lı ya­zı­la­rı el­mi mü­za­ki­rə­lər yo­lu ilə ci­lov­la­ma­lı­dır. Öz­ba­şı­na axın­la hər kəs is­tə­di­yi­ni ya­zır və ən dəh­şət­li­si də bu­dur ki, güc­lü qə­ləm ta­ri­xə mü­ha­fi­zə­kar ya­na­şan­la­rın əlin­də­dir. Ona gö­rə də ta­ri­xin hə­qi­qi qa­pı­la­rı­nı aç­maq çə­tin­dir".

Mə­lum­dur ki, da­şüs­tü ya­zı­lar əsrlər son­ra ka­ğı­züs­tü ya­zı­la­ra çev­ri­lib. Təd­qi­qat­çı­lar vur­ğu­la­yır ki, dün­ya­nın si­vil xalqla­rı­nın ya­rat­dı­ğı müx­tə­lif ya­zı­lar və əlif­ba­lar za­man keç­dik­cə öl­kə­lər ara­sın­da baş ve­rən in­teq­ra­si­ya pro­se­si­ni da­ha da tək­mil­ləş­di­rib, bi­ri di­gə­rin­dən bəh­rə­lə­nə­rək ci­la­la­nıb, da­ha da mü­kəm­məl və an­la­şıq­lı ya­zı­ya və əlif­ba­ya çev­ri­lib. Ya­zı­nın əlif­ba­ya çev­ril­mə­si pro­se­si da­ha uzun çək­miş, min il­lər­lə yol qət et­miş, nə­ha­yət, in­san­la­rın ba­şa düş­dü­yü, bəh­rə­lən­di­yi ya­zı­ya çev­ri­lib.

Təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, mə­də­niy­yə­tə ke­çid üçün şə­ra­i­tin ya­ran­ma­sı cə­miy­yə­tin in­ki­şaf­da ye­ni mər­hə­lə­nin baş­lan­ğı­cı ol­du. Yaz­ma­ğı, oxu­ma­ğı ba­ca­ran in­san tə­bi­ət və cə­miy­yət ha­di­sə­lə­ri­nə qar­şı mü­ba­ri­zə­də özü­nü da­ha güc­lü he­sab et­mək­lə ya­na­şı, da­ha ge­niş miq­yas­da bir­ləş­mək im­kan­la­rı, ye­ri gəl­dik­cə, baş­qa qon­şu xalqla­rın təc­rü­bə­sin­dən is­ti­fa­də et­mək ba­ca­rı­ğı əl­də edir.

Bə­şə­riy­yə­tin in­ki­şa­fı­nın lap er­kən dövrlə­rin­də ya­ran­mış Şu­mer, Mi­sir, Çin, Hind ya­zı­la­rı ən mü­kəm­məl səs ya­zı­sı sis­tem­lə­ri he­sab edi­lir. Er­kən qə­dim dün­ya mə­də­niy­yə­ti­nə da­ir son el­mi təd­qi­qat­lar təs­diq edib ki, dün­ya­da ilk ki­ta­bın ya­ra­dı­cı­sı Şu­mer­lər olub. İlk bə­şər mə­də­niy­yə­ti­nin ya­ra­dı­cı­sı olan Şu­mer­lər hə­lə 10-12 min il bun­dan əv­vəl gil löv­hə­cik­lər­də bə­şə­rin ilk ya­zı­sı olan mi­xi ya­zı ilə öz ki­tab­la­rı­nı ya­zıb.

Ta­ri­xi qay­naq­la­ra gö­rə, Azər­bay­can əra­zi­sin­də ilk döv­lət Cə­nu­bi Azər­bay­can­da b.e.ə. III mi­nil­li­yin bi­rin­ci ya­rı­sın­da Arat­ta olub. Təd­qi­qat­çı­lar qeyd edir ki, er­kən İki­ça­ya­ra­sı (Şu­mer) mə­də­niy­yə­ti da­i­rə­si­nə da­xil edi­lən Arat­ta­nın Şu­mer­lər­lə ge­niş mə­də­ni əla­qə­lə­ri olub, on­lar bir-bi­ri­nin mə­də­ni na­i­liy­yət­lə­rin­dən bəh­rə­lən­miş­lər. Şu­mer­də ol­du­ğu ki­mi, Arat­ta­da mi­xi ya­zı mə­lum ol­muş, bu ya­zı­dan ya­zıb oxu­maq və dip­lo­ma­tik mək­tub­la­rın gön­də­ril­mə­si işin­də is­ti­fa­də edil­miş­di. Əl­bət­tə, ya­zı ma­te­ri­a­lı ki­mi gil löv­hə­lər­dən is­ti­fa­də edi­lir­di.

Təd­qi­qat­çı­lar vur­ğu­la­yır ki, qə­dim dün­ya xalqla­rı­nın ya­rat­mış ol­du­ğu ya­zı­la­rın dörd əsas ti­pi var: pik­toq­ra­fik ya­zı, ide­oq­ra­fik ya­zı, he­ca ya­zı­sı, səs ya­zı­sı.

Pik­toq­ra­fik ya­zı­da bu və ya di­gər mə­lu­mat şə­kil­lər va­si­tə­si­lə ve­ri­lir. Ya­zı­nın bu nö­vü çox qə­dim za­man­lar­dan əmə­lə gə­lib. Qə­dim in­san­lar­dan ya­di­gar qa­lan pik­toq­ram­lar daş, ağac, qa­ya di­var­la­rı­na həkk edi­lib. Mə­sə­lən, Qo­bus­tan qa­ya təs­vir­lə­ri­nin bir ço­xu pik­toq­ra­fik ya­zı nü­mu­nə­si­dir. Be­lə ya­zı­lar ək­sər hal­lar­da daş löv­hə­lər üzə­ri­nə həkk edi­lir­di. Azər­bay­can alim­lə­ri qə­dim­dən be­lə löv­hə­lə­ri ki­ta­bə­lər ad­lan­dır­mış­lar.

Təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, Qo­bus­tan abi­də­lə­ri­ni sis­tem­li şə­kil­də, ar­dı­cıl­lıq­la seyr et­dik­də mə­lum olur ki, bu­ra­da olan rəsmlər, təs­vir­lər sa­də­dən mü­rək­kə­bə doğ­ru, za­ma­nın, döv­rün tə­lə­ba­tı­na və mə­də­ni sə­viy­yə­si­nə mü­va­fiq in­ki­şaf edib.

Qo­bus­tan daş ki­ta­bə­lə­ri bir da­ha təs­diq edir ki, Azər­bay­can ki­ta­bı­na ge­dən yol Qo­bus­tan­dan ke­çir. Za­man keç­dik­cə, qə­dim in­san­la­rın is­ti­fa­də et­di­yi pik­toq­ra­fik ya­zı ye­ni ya­zı ti­pi -  ide­oq­ra­fik ya­zı ilə əvəz edil­di. Əgər pik­toq­ra­fik ya­zı­da bir şe­yi təs­vir et­mək üçün onun şək­li ve­ri­lir­di­sə, ide­oq­ra­fik ya­zı­da onun haq­qın­da fik­ri ifa­də edən işa­rə ve­ri­lir­di. Be­lə­lik­lə, ide­oq­ra­fik ya­zı pik­toq­ra­fik ya­zı­dan he­ca ya­zı­sı­na ke­çid mər­hə­lə­si­ni təş­kil edir­di.

He­ca ya­zı­sı­na mi­sal ola­raq əv­vəl­cə haq­qın­da da­nış­dı­ğı­mız Şu­mer ya­zı­la­rı­nı gös­tər­mək olar. He­ca ya­zı­sı dil­də olan he­ca­la­rı əks et­dir­mə­li idi. Alim­lər Şu­mer ya­zı­sın­da 600-dən çox işa­rə­nin ol­ma­sı­nı təs­diq edən fi­kir­lər irə­li sü­rür. Şu­mer ya­zı­la­rı za­hi­ri əla­mə­ti­nə gö­rə baş­qa ya­zı­lar­dan fərqlə­nir­di­lər. İşa­rə­lə­ri mı­xa bən­zə­di­yi­nə gö­rə farslar onu "mi­xi", ərəb­lər isə "mis­ma­ri" ya­zı ad­lan­dı­rır­dı­lar.

Səs ya­zı ti­pi də qə­dim dün­ya­da ge­niş ya­yı­lan ya­zı tip­lə­rin­dən bi­ri­dir. Araş­dır­ma­la­ra gö­rə, səs ya­zı­sı di­lin səs­lə­ri­ni qra­fik işa­rə­lər­lə əks et­di­rir. Səs ya­zı­sı­nın mey­da­na gəl­mə­sin­də ide­oq­ra­fik ya­zı ba­za ro­lu­nu oy­na­mış və səs ya­zı­sı məhz bu ba­za əsa­sın­da for­ma­laş­ma­ğa baş­la­yıb.

Təd­qi­qat­çı­lar qeyd edir ki, qə­dim dün­ya döv­lət­lə­ri­nin bir ço­xun­da səs ya­zı­sı müs­tə­qil su­rət­də mey­da­na gəl­miş­di. Səs ya­zı­la­rı içə­ri­sin­də ən mü­kəm­məl səs ya­zı sis­tem­lə­ri: Şu­mer, Mi­sir, Krit və Çin ya­zı­la­rı he­sab edi­lir. Bu gü­nə­dək ya­şa­maq­da da­vam edən ye­ga­nə səs ya­zı­sı Çin ya­zı­sı­dır.

Dün­ya­da səs ya­zı­sı əlif­ba­sı­nın ya­ra­dıl­ma­sın­da Mi­sir he­roq­rif­lə­ri­nin bö­yük rol oy­na­ma­sı haq­qın­da ta­ri­xin yad­da­şın­da çox əsas­lı fi­kir­lər var. Mi­sir­li­lər bu ya­zı işa­rə­lə­ri­ni he­roq­rif ad­lan­dı­rır­dı­lar. He­roq­rif yu­nan­ca "mü­qəd­dəs işa­rə" de­mək­dir.

He­roq­rif ad­la­nan bu an­la­şıl­maz işa­rə­lər­də mi­sir­li­lə­rin ta­ri­xi, on­la­rın adət və ənə­nə­lə­ri əks et­di­ri­lib. Bu sir­li alə­mə yol tap­ma­dı­ğı üçün ta­ri­xin bö­yük bir mər­hə­lə­si öy­rə­nil­mə­miş qal­mış­dı. Nə­ha­yət, fran­sız ali­mi Şamplon və Qran­feld 1822-ci il­də bu he­roq­rif­lə­ri oxu­ma­ğa mü­vəf­fəq ol­du­lar.

Səs ya­zı­sı­nın ge­niş ya­yıl­ma­sı və təd­ri­cən tək­mil­ləş­mə­si və bu mü­hüm iş­də qə­dim dün­ya­nın bir çox xalqla­rı­nın in­ki­şa­fı qə­dim dün­ya­nın ən bö­yük kəş­fi olan əlif­ba­nın mey­da­na gəl­mə­si­nə sə­bəb ol­du. İlk əlif­ba­nın ya­ra­dıl­ma­sı e.ə. ikin­ci mi­nil­li­yin ikin­ci ya­rı­sın­da dün­ya­nın qə­dim xalqla­rın­dan olan fi­ni­ki­ya­lı­la­ra nə­sib ol­du.

Təd­qi­qat­çı­la­rın qə­na­ə­ti­nə gö­rə, dün­ya səs­li əlif­ba­la­rı­nın ha­mı­sı bu fi­ni­ki­ya əlif­ba­sın­dan tö­rə­yib.

Bi­zim era­nın əv­vəl­lə­rin­dən baş­la­ya­raq xris­ti­an­lı­ğın Za­qaf­qa­zi­ya­da ya­yıl­ma­sı ilə əla­qə­dar ara­mi və yu­nan ya­zı­la­rın­dan is­ti­fa­də yo­lu ilə er­mə­ni, gür­cü və Al­ban (Qaf­qaz) əlif­ba­sı ya­ra­nıb. Qaf­qaz al­ban­la­rı­nın əlif­ba­sı 5-ci əs­rin bi­rin­ci rü­bün­də in­di­ki Azər­bay­can əra­zi­sin­də ya­ra­nıb. VII əsrdən baş­la­ya­raq Azər­bay­can­da ərəb ha­ki­miy­yə­ti­nin güc­lən­mə­si, ərəb di­li və əlif­ba­sı­nın ya­yıl­ma­sı nə­ti­cə­sin­də al­ban əlif­ba­sı sı­ra­dan çı­xıb.

Təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, bu əlif­ba haq­qın­da el­mi ic­ti­ma­iy­yə­tə ge­niş mə­lu­mat ilk də­fə 1937-ci il­də gür­cü ali­mi İ.Abu­lad­ze tə­rə­fin­dən ve­ri­lib. 1945-50-ci il­lər­də Min­gə­çe­vir Su Elektrik Stan­si­ya­sı ti­ki­lər­kən qa­zın­tı za­ma­nı için­də al­ban əlif­ba­sı olan daş ki­ta­bə­lər İ.Abu­lad­ze­nin fik­ri­ni bir da­ha təs­diq edib.

Təd­qi­qat­çı­lar ya­zır ki, Şərqdə Fi­ni­ki­ya ya­zı­sı əsa­sın­da Ara­mi ya­zı­sı ya­ran­dı. Bu ya­zı əsa­sın­da isə Su­ri­ya, İran ərəb, qə­dim türk, mon­qol əlif­ba­la­rı tə­şək­kül tap­dı.

Da­im sə­ya­hət­də olan fi­ni­ki­ya hə­rif­lə­ri də­niz yo­lu ilə Yu­na­nıs­ta­na ke­çə­rək ora­da yu­nan əlif­ba­sı­nın tə­mə­li­ni qoy­du.

Yu­nan hərflə­ri İta­li­ya­da təd­ri­cən la­tın hərflə­ri­nə çev­ril­di. Şi­mal­da isə slav­yan əlif­ba­sı­nın əsa­sı­nı qoy­du. E.ə 6-cı əsrdən tə­şək­kül ta­pan la­tın əlif­ba­sı ha­zır­da in­gi­lis, fran­sız, al­man, is­pan, Azər­bay­can və s. öl­kə­lə­rin əlif­ba­sı­nın əsa­sı­nı təş­kil edir. Azər­bay­can­da la­tın əlif­ba­sın­dan 1929-cu il­dən 1939-cu ilə qə­dər is­ti­fa­də edil­miş və Azər­bay­can müs­tə­qil­lik qa­zan­dıq­dan son­ra ye­ni­dən la­tın əlif­ba­sı­na ke­çib.

Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti­nin əsas­la­rın­dan olan ya­zı mə­də­niy­yə­ti­miz qə­dim dövrlər­dən for­ma­la­şa­raq gü­nü­mü­zə na­dir in­for­ma­si­ya­lar ötü­rür. Bu in­for­ma­si­ya­dan al­dı­ğı­mız ener­ji nə­ti­cə­sin­də mə­də­niy­yə­ti­mi­zi da­ha də­rin­dən öy­rə­ni­rik.

İra­də SA­RI­YE­VA

Ya­zı Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı­nın Pre­zi­den­ti ya­nın­da Küt­lə­vi İn­for­ma­si­ya Va­si­tə­lə­ri­nin İn­ki­şa­fı­na Döv­lət Dəs­tə­yi Fon­du­nun ma­liy­yə dəs­tə­yi­lə çap olu­nur.