Hekayət edirlər ki, Qarabağ hökmdarının qızı Ağabəyim Ağa Qacar şahı Fətəli Qacarın zövcəsi olmaq üçün Tehrana gəlin köçəndən sonra doğma yurdunun, Vətənin xiffətini çəkir, qəmlərə qərq olur.
Şah sevimli zövcəsini ovutmaq, həsrətini unutdurmaq üçün Tehranda Qarabağ xanının bağı kimi bir bağ saldırır və bu bağda Qarabağda bitən bütün gülləri, çiçəkləri, ağacları əkdirir, bu bağın bağbanı da Qarabağdan gətirilir. Deyilənlərə görə, hətta o bağda Xarı bülbül də əkilir, amma Xarı bülbül bu torpaqda gəlişmir, bitmir. Ağabəyim Ağanın istəyi ilə salınan bu bağa “Vətən bağı” adı verilir...Qəlbi qübarlı xan qızı, incə ruhlu şairə
“Vətən bağı” al-əlvandır,
Yox üstündə Xarıbülbül.
Nədən hər yerin əlvandır,
Köksün altı sarı, bülbül?!
misralarını dilə gətirir...
Ağabacı təxəllüsü ilə gözəl şeirlər yazan xan qızının çox qəmli və hüzünlü həyat hekayəsi var.
- Xankəndidə doğuldu, şeirlərini Ağabacı təxəllüsü ilə yazdı...
İnternet resurslarında Qarabağ xanlığının ikinci xanı İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim Ağa (Ağabacı) ilə bağlı məlumatlara göz ataq, sonra isə ekspertin fikirləri ilə tanış olaq.
Şeirlərini Ağabacı təxəllüsü ilə yazan Ağabəyim ağa Qacar şahı Fətəli şahın xanımı, məşhur şairə Xurşudbanu Natəvanın bibisi olub.
Yazırlar ki, Ağabəyim ağa 1780-ci ildə Xankəndi (bəzi mənbələrdə Şuşa-İ.S) şəhərində, Xanbağında anadan olub. Ağa Məhəmməd şah Qacar 1797-ci ildə Şuşada qətlə yetiriləndən sonra taxta onun yerinə Fətəli şah çıxır. Fətəli şah "hər iki tərəfin xatircəmliyi üçün" İbrahimxəlil xana öz qızı Ağabəyim ağanı hərəmxanasına göndərməsini söyləyir. İbrahimxəlil xan bu nikaha qol qoyur və öz sevimli qızını Qacar hökmdarı Fətəli şaha ərə verir. Beləliklə, Ağabəyim ağa 1797-ci ildə Qarabağdan Tehrana gəlin köçür.
Tarixçilər yazırlar ki, Ağabəyim Ağa qabiliyyətli, bacarıqlı və gözəl olmaqla bərabər, həm də çox vətənpərvər bir xanım idi. Ağabəyim Ağa dustaqların zindandan azad olunması, əsirlərin buraxılması, ölüm hökmü ilə məhkum edilmişlərin əfv olunmasına nail olurdu.
- Fransızcanı öyrəndi, Napoleona məktub yazdı, rus çariçası isə...
Mənbələr göstərir ki, Ağabəyim Ağa atasının vəziri Molla Pənah Vaqifin yetirməsi idi və sonradan fransız dilini öyrənərək, avropalılarla sərbəst danışmış, dövrün bir sıra şəxsiyyətləri ilə məktublaşmışdır. 1811-ci ildə o, Fransa imperatorunun arvadı ilə görüşüb, onun vasitəsilə Napoleon Bonaparta məktub göndərib. Rusiya–Qacar münasibətlərinin barışıqla nəticələnməsi işində də Ağabəyim ağanın rolu az olmayıb. Rus çariçası Ağabəyim ağaya göndərdiyi məktubunda yazırdı: "Ey Bəyim, Siz öz müdrikliyinizlə mərhəmətli şahın ikinci Zöhrəsi, tale ulduzu olmuşsunuz".
Tədqiqatçılar yazır ki, Ağabəyim ağaya Qarabağı çox sevən, öz torpağının həsrəti ilə yaşayan, ermənilərin xəyanətinə nifrət edən bir ictimaiyyətçi də demək olar. Digər bir mənbənin yazdığı kimi, İrəvan xanı "Sarı Aslan" ləqəbli Həsən xanı rus əsirliyindən qurtarmaqda da köməkçi olub, onu əsirlikdən qurtarıb.
1832-ci ildə Tehranda vəfat edib və Darül-İman adlanan Qum şəhərində dəfn olub.
- Tehran cənnətə dönsə...
Mənbələrdə qeyd edilir ki, Fətəli şahın xanımlarının hərəmə daxil olduqdan sonra şahın zəngin salonundan istədikləri paltarı seçmə hüquqları var idi. Ağabəyim ağa Fətəli şahın anasının da paltarının orada olduğundan xəbərdar idi. Ona görə də onu salona gətirəndə addımlarını həmin paltara yönəldib əyninə geyindi. Ağabəyim ağanı öz anasının paltarında görən Fətəli şah xeyli təəccübləndi və heç vaxt ona toxunmadı.
Özünün intellektinə görə o, Fətəli şah tərəfindən sevilirdi və buna görə də, hərəmin əsas xanımı elan edilmişdi . Qacar Sarayında yaşadığı dövrdə Ağabəyim ağa öz vətənindən ötrü darıxırdı və həsrətini misralara düzürdü:
Əziziyəm, Qarabağ,
Şəki, Şirvan, Qarabağ,
Tehran cənnətə dönsə,
Yaddan çıxmaz Qarabağ!
Bildirək ki, 2008-ci ildə çəkilən və Qarabağ xanlığının İbrahimxəlil xanın hakimiyyəti dövründəki tarixindən bəhs edən “Hökmdarın taleyi” adlı filmdə Ağabəyim ağa rolu aktrisa Günəş Əliyevə tərəfindən canlandırılıb.
- “Heç bilmədim ömrüm necə gəldi, necə getdi...”
Bəzi tarixçilər və tədqiqatçılar iddia edirlər ki, İbrahimxəlil xan öz hakimiyyətini qorumaq üçün sevimli qızını Qacar sarayına göndərib. Bu xüsusda digər iddialar da var. Məsələ ilə əlaqədar tədqiqatçı Vasif Quliyevlə əlaqə saxladıq. V.Quliyev qeyd etdi ki, deyilənlərin əsası yoxdur. “Burada söhbət hakimiyyəti qorumaqdan getmirdi. Nikah siyasətindən söhbət gedir. O zamanlar Şərq ölkələrində, eləcə də Qərbdə nikah siyasətindən istifadə olunurdu. Nikah siyasəti nə idi? Hansısa bir hökmdarın bacısı, yaxud qızı, yaxını başqa bir hökmdara, xana ərə verilirdi. Yəni dostluğu, ittifaqı möhkəmlətmək, sülh yaratmaq üçün nikah siyasətindən istifadə olunurdu. Qacar Qarabağda öldürüldükdın sonra Qacarların Qarabağa hücumu gözlənilirdi. Ona görə də, İbrahimxəlil xan qırğına yol verməmək üçün bu addımı atdı. Daha doğrusu, Qacar sarayından Fətəli şahın adamları elçi gəldi və Ağabəyim Ağanın Fətəli şaha ərə verilməsi ilə bağlı razılığa gəlindi. Hətta Fətəli şah Cənubi Azərbaycanın Qaradağ mahalını İbrahimxəlil xana bağışladı. İbrahimxəlil xanın öz qızını Fətəli şaha ərə verməsində qanunsuz bir məsələ yox idi”.
Ağabəyim Ağanın Fətəli şahla nikahının uğursuzluğu və onların heç zaman bir yastığa baş qoymadıqları barədə məlumatlar da çoxdur, bunun rəvayət, yoxsa həqiqət olduğunu isə tədqiqatçılar bilər. V.Quliyev Ağabəyim Ağanın uğursuz olduğu deyilən nikahına da aydınlıq gətirdi: “Bəli, bu düzdür. Siyasət ayrı şeydir, siyasət hər şeyin üstündən xətt çəkir. Ağabəyim Ağanın şaha sevgi-məhəbbəti yox idi, o məcburiyyət qarşısında Qacar sarayına gedib. Ona görə də, onların birgə yaşayışı alınmayıb. Da onu geniş açıqlamıram, bilinən faktdır. Bu səbəbdən Ağabəyim Ağa şaha deyib ki, məni Tehrandan uzaqlaşdır, gedib kənarda yaşayım. Onu şah Quma göndərir, o Qumda yaşayır və orada vəfat edir”.
- Şimali Azərbaycandan Cənubi Azərbaycana gedənlərin pasibanı...
Ağabəyim Ağanın şeir yaradıcılığından da danışan V.Quliyev təəssüflə qeyd etdi ki, şairənin şeirlərinin heç də hamısı əlimizdə deyil, bizə gəlib çatanların sayı çox azdır.
Əfsus ki, yarım gecə gəldi, gecə getdi,
Heç bilmədim ömrüm necə gəldi, necə getdi...
“Ağabəyim Ağa şeirlərini Ağabacı və Məluli təxəllüsü ilə yazıb.
Əzizinəm Qarabağ
Şəki, Şirvan, Qarabağ,
Tehran cənnətə dönsə
Yaddan çıxmaz Qarabağ!
Bayatısını şahın onun üçün saldırdığı “Vətən bağı”na ithafən yazıb. Tehran cənnətə dönsə misrasını o bağa xitabən deyib. Buna görə də şahla aralarında soyuqluq yaranıb, o ondan sonra Quma gedib...
- Qacar sarayının birinci xanımı, Şahbanu...
Ağabəyim Ağanın yaradıcılığından bizə çox az sayda şeir gəlib çatıb. Şeirlərinin hamısı İranda qalıb. Şeirləri çoxdur, amma bizim əlimizdə yoxdur, gedib axtaran, tapıb gətirən yoxdur.
Şimali Azərbaycandan ora gedənlərin hamısını qonaq çağırarmış, kimin nə müşkülü varmış həll edərmiş, çətin içini düzəldərmiş. Ağabəyim şahın yanında çox böyük hörməti vardı. Baxmayaraq ki, Fətəli şahla bir yerdə yaşamırdılar, amma onun yanında çox böyük hörmətə sahib olub. Ağabəyim Ağaya Şahbanu deyirdilər. Fətəli şahın 300 arvadı olub, şahbanu adını isə Ağabəyim ağa daşıyıb. Şahla bir yerdə olmamasına baxmayaraq, Qacar sarayının birinci xanımı idi. Çox ağıllı, müdrik qadın olub. Rusiya, Fransa və başqa ölkələrlə danışıqlarda iştirak edib. Bütün gücünü ona sərf edib ki, Fətəli xan Qarabağa, Şimali Azərbaycana hücum etməsin, qırğın olmasın, camaat qırılmasın. Onun missiyası Azərbaycanın Şimalını qorumaq olub. Bu bu yolda çox çalışıb” - deyə V.Quliyev əlavə etdi.
İradə SARIYEVA
