İxrac həcminin “sadəcə münasibətlərdən deyil, həm də bazarın tələbatından asılı olduğunu” demək məntiqlidir
Bu ilin yanvar-iyul aylarında Azərbaycandan 19 ölkəyə 14 milyon 470 min 571,55 ton həcmində neft ixrac olunub.
Bu dövründə Azərbaycanın ən çox neft ixrac etdiyi ölkələr sırasına İtaliya, Çexiya, Xorvatiya, Portuqaliya və Rumıniya daxil olub.
Bu ilin 7 ayında Azərbaycan İtaliyaya 4 milyard 424 milyon 208,27 min ABŞ dolları dəyərində 8 milyon 431 min 427,82 ton, Çexiyaya 547 milyon 91,18 min ABŞ dolları dəyərində 1 milyon 27 min 599,56 ton, Xorvatiyaya 450 milyon 838,01 min ABŞ dolları dəyərində 827 min 707,93 ton xam neft ixrac edib.
Portuqaliyaya 385 milyon 76,01 min ABŞ dolları dəyərində 714 min 269,12 ton və Rumıniyaya 378 milyon 39,37 min ABŞ dolları məbləğində 685 min 972,26 ton neft tədarük edilib
Həmin dövr ərzində Azərbaycandan ən az neft alan ölkələr isə Türkiyə (52,5 min ton) və Fransa (81,7 min ton) olub.
Söhbət daha çox Azərbaycanın neft ixracının həcmini müəyyənləşdirən səbəblərdən gedir. Yəni bu, Azərbaycanın ölkələrlə siyasi və ya iqtisadi münasibətlərinə, yoxsa o ölkələrin tələbatına bağlıdır?
“Bakı-Xəbər”ə görə, qısa cavab verməli olsaq, həm geosiyasi, həm infrastruktur faktorları (münasibət, siyasət, neft boru-xətləri), həm də ixracatçı ölkələrin iqtisadi və texniki imkanlarına görə Azərbaycandan neft almaq istəyi (tələbatı) bu həcmləri formalaşdırır.
Azərbaycanın müxtəlif ölkələrə neft ixracatının həcmini müəyyənləşdirən səbəblərə daha ətraflı nəzər salaq.
Bu məsələdə birinci növbədə infrastruktur və coğrafi logistika rol oynayır. Yəni Azərbaycan neftinin əsas ixracatı Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft kəməri vasitəsilə həyata keçirilir və bu kəmər neftin Avropaya çıxışını təmin edir. BTC-nin gücü gündə təxminən 1,2 milyon barreldir. Lakin realda 2020-ci ildə bu rəqəm 578 min barrel olmuşdu. Bu ilin birinci yarısında orta günlük ixracat 582,4 min barel olub.
Digər marşrutlar arasında Baku-Supsa və Baku-Novorossiysk boru-xətləri mövcuddur. Lakin onların da ötürmə gücü BTC ilə müqayisədə çox azdır.
Bu marşrutların mövcudluğu və tutumu ölkələrə neft çatdırılmasını təyin edir. Məsələn, İtaliyaya nefti BTC vasitəsilə nəql etmək daha səmərəli olur. Çünki BTC-TANAP-TAP boru kəməri vasitəsi ilə neft Adriatik dənizinin dibindən keçən TAP kəməri ilə birbaşa İtaliya sahillərinə çatdırılır. Bu boru kəmərlərı üzərində və ona qonşu olan ölkələrə neft çatdırmaq daha asandır.
Məsələn, Yunanıstanla Azərbaycan arasında elə ciddi siyasi və iqtisadi münasibətlər mövcud olmasa da, TANAP boru kəmərinin bu ölkənin ərazisindən keçməsi onun Azərbaycan neftinə əlçatanlığını təmin edir. Ona görə də Yunanıstan ildən-ilə Azərbaycandan neft idxalını artırır.
Lakin ən yaxın müttəfiqlərimizdən olan Macarıstan Azərbaycandan neft almaq üçün heç bir uyğun infrastruktura malik deyil. Ən yaxşı halda, Macarıstan Azərbaycan neftini dəmir yolu və su yolu vasitəsilə daşıya bilər. Bu isə neftin daşıma xərclərini, bununla bərabər də maya dəyərini artırır. Ona görə də bizdən neft almaq istəyən Macarıstan kimi ölkələr ixracatının həcmini artıra bilmir.
Bu məsələdə tarixi-taktiki və layihə əməkdaşlıqları da müəyyən rola malikdir.
Məsələn, İtaliya uzun illərdir Azərbaycan neftinin əsas alıcısı olaraq qalır. 2020-ci ildə satışın 50%-i İtaliyaya yönəldilmişdi. Bunda həm "Eni-Agip" kimi İtaliya şirkətlərinin BTC və TAP (Trans-Adriatik Boru Kəməri) layihələrində iştirakı, həm də strateji ticarət əlaqələri rol oynayır.
İtaliya ilə uzunmüddətli energetika layihələri qarşılıqlı etimada əsaslanır və bu əlaqə Azərbaycan neftinin ən çox İtaliyaya yönəldilməsində əhəmiyyətli rol oynayır.
Ölkələr arasında neftin bölüşdürülməsi həm də tələb-təklif balansı və bazar preferensiyası ilə bağlıdır.
İtaliya ildə milyonlarla ton Azərbaycan nefti alır. Məsələn, İtaliya 2025-ci ilin yanvarında 1.687 milyon ton Azərbaycan nefti alıb.
Fransa kimi digər ölkələrdə isə bu cür sərfəli boru xətti infrastrukturunun olmaması və ya Fransa tərəfinin tələbatının nisbətən az olması ixracın daha aşağı olmasına gətirib çıxarır.
Məsələn, bu siyahıda Azərbaycan cəmiyyətı üçün Türkiyə daha çox maraq doğurur. Çünki bütün şərtlər bu ölkə üçün ödənilsə də Ankara ən az Azərbaycan nefti alır. Türkiyə Yaxın Şərqdə yerləşir və qonşu dövlətlərdən daha ucuz qiymətə neft ala bilir.
Beləliklə, bazarlardakı real tələbat, logistik imkanlar və müqavilə şərtləri müəyyən ölkələrə yönələn neft həcminə təsir göstərir.
Konkretləşdirsək, Azərbaycanın neft ixracatı həcmini müəyyənləşdirən əsas səbəblər bunlardır:
- Logistika və boru-xətti imkanları – BTC kəməri vasitəsilə Avropaya neft çatdırmaq rahatdır.
- Tarixi-yatırım münasibətləri - İtaliyadakı "Eni-Agip" və TAP əlaqələri idxalda əhəmiyyətlidir.
- Bazar tələbi - İtaliyanın bu neftə yüksək ehtiyacı və alma qabiliyyəti var; Fransada isə bu tələb daha aşağıdır.
Yekunda, ixrac həcminin “sadəcə münasibətlərdən deyil, həm də bazarın tələbatından asılı olduğunu” demək daha məntiqlidir.
Akif NƏSİRLİ
