Naxçıvan diyarının inciləri… hayların “milli neməti” kimi…
...Həyasızcasına mənimsənilmiş, ibtidai insan-hay sürüsünün olmayan tarixi milli "sərvəti/meyvəsi" adı altında təbliğ edilir, onlarınn şərəfinə qondarma şölənlər keçirilir, məkrli niyyətlərinin şaxələnməsi fəhmi ilə beynəlxalq mərasimlərə müxtəlif əcnəbiləri qatırlar….ki, uydurma və saxta yollarla qonşu xalqlardan oğurladıqları qeyri-maddi irs nümunələrini ənənəvi olaraq öz adlarına çıxsınlar, guya bu yolla "qədim tarixləri"ni isbatlamağa nail olacaqlar…
Başda hay kilsəsi olmaqla, hövüllənmiş/xəstə beyinli bir sürü-ibtidai-insan toplumu, yəni hay mənşəlilər ilk əski vətəni/becərildiyi məkanın, o cümlədən, Sarıçay hövzəsi, Altay dağlıq silsiləsi və Hun-Quz-Oğuz…ellərinin geniş dağətəyi əraziləri, Əmir/Amur çayı yatağının cənub hissələri olan dadlı-şirəli, zərif, incə görünüşlü, ətirli, xoş rayihəli Ərik meyvəsinə göz dikmələri, Bütöv Azərbaycanın təkcə, Naxçıvan bölgəsində 31 sortunun (adları da kökənlidir) yayılmasını nəzərə almadan bu meyvəni də "erməni"ləşdirmələri heç bir təəccüb doğurmur, çünki, bu toplum tarixən yalnız Türk-Müsəlman xalqları hesabına mövcud olmağa məhkumdur…
Meyvəsi ilə kifayətlənməyən haylar milli musiqi alətimiz balabanı da "ələ keçirmiş"lər, onun hazırlanmasında ərik ağacından istifadəni "vəsiyyət" ediblər.., dübarə, "bayraq"larındakı sari rəng də bu meyvənin çaları imiş…adları hay, amma, özləri hayasız…olanların…
Ərik ağacının yayıldığı və becərildiyi əski yerlər barədə rus alimi, genetik-seleksiyaçı, akademik N.İ.Vavilov (1887-1943) və botanik-akademik P.M. Jukovski (1888-1975) öz əsərlərində qeyd etmişlər, amma hayların adını bir kəlmə belə cümlədə hallandırmayıblar.
Naşiyə. 2003-cü ildən başlayaraq hər il iyul ayında, bir həftə ərzində İrəvan şəhərində "Qızıl Ərik" adı altında Beynəlxalq Film şöləni keçirilir, başlıca məqsədləri bu meyvənin də "milli nemət" kimi yalandan dünya ictimaiyyətinə tanıtdırmaq və deməli, Cənubi Qafqazda əsasən keyfiyyətinə görə becərilmə məkanı kimi fərqlənən və tarixi mənsubiyyətinə rəğmən birincilik qazanmış Naxçıvan diyarının guya "erməni"lərə məxsus olduğunu hiyləgərliklə isbatlamaq…niyyəti güdülür.
Uzun illər ərzində təbliğ edilən uydurma məlumatlar artıq az da olsa müəyyən nəticə vermişdir, Rusiya Fedarasiyasının cənub bölgələrində (Krasnodar, Stavropol, Rostov…vilayətlərində) becərilən Ərik sortlarının əksəriyyəti "erməni" ərik sortu kimi-Şalaq adı ilə yayılmaqdadır.
Əski Türk sözü olan Şalaq (Badam ərik sortunun oxşarı) -iri, tez yetişən sari yemişə və yaxud, kələmin kökünün dibindən çıxan iri, qalın yarpağa deyilir ( milli "şal" söz kökündən yaranıb).
"Şalax" termini həm də Türk dili leksikasında "Calağ" sözünün dil-şivə təhirfi formasına uyğun yarandığı barədə də mülahizə irəli sürülür.
Kökənliyi və milli mənsubluğu adlarında aydın ifadə olunan və tarixən Naxçıvan diyarının torpaq-iqlim şəraitinə uyğunlaşan, bu yerlərdə (Naxçıvan şəhəri, Ordubad, Culfa, Şərur…nahiyələrində becərilən Ərik sortları-Ağ növrəsti, Sarı növrəsti, Qırmızı növrəsti, Naxçıvani, Abutalibi, Ordubadi, Şalax/Şalaq, Haqverdi, Təbərzə, Ağ ərik, Ağcanabad, Göyçənabad, Xosrovşahi, Həsənbəyi….indinin özündə də seleksiyaçı alimlərin tədqiqat obyektləri sırasındadır.
1947-ci ildən başlayaraq hay kilsəsi rəsmi qaydada bu aborigen sortların adını (yerli toponimlərimiz kimi) dəyişdirərək "erməni"ləşdirmidir:
- Naxçıvan növrəsti ("Deqin Naxiçevanik"), Ağ növrəsti ("Spitak"), Qırmızı ərik ("Kaşmir Naxiçevanik"), Şalax/Şalaq ("Erevani"), Xosrovşahi ("Xosroveni"), Təbərzə ("Şateni"), Sarı təbərzə ("Ayestani")…..
Diyarın Naxçıvan şəhərində, Ordubad, Culfa, Şərur, Şahbuz nahiyələrinin kəndlərində bərəkətli meyvə bağlarında becərilən qiymətli məhsullar (ərik, alma, armud, şaftalı, ceviz, gavalı, üzüm, nar…) haqqında çoxsaylı səyyahların, alimlərin, tacirlərin….əsərlərində, deyimlərində zəngin bilgilər verilmiş, təsviri sənət nümunələrində, qayaüstü rəsmlər və epiqrafik naxışlarda onlara geniş yer verilmişdir.
Ordubad əriyinin (eləcə də, digər meyvələrinin) əvəzsiz dadını-tamını, şirəli-quru ləzzətini, gözəlliyini unutmayan səyyahlardan Övliya Çələbi (1611-1682) X cildlik "Səyahətnamə" əsərinin II hissəsində və Hacı Zeynalabdin Şirvani (1780-1838) "Bustanus səyahə" kitabında bu torpaqda meyvə bağlarının yetişmə şəraitini və bu nemətlərin müalicəvi-süfrə dəyərlərini də vəsf etmişlər.
Şərq dünyasının məşhur tarixçisi və coğrafiyaşünası Həmdullah Qəzvini (1281-1339) "Qəlblərin əyləncəsi" əsərində, rus-alman tədqiqatçısı G,P.Petzold (1810-1889), fransız mənşəli rus tarixçisi- etnoqrafı İ.İ.Şopen (1798-1870) və fransız yazıçısı A.Düma (1802-1870) Naxçıvanda, Ordubadda, İrəvan…şəhərlərinin tarixi-coğrafi şərhində bu meyvələr barədə yerli faktları qələmə almış, torpaq-iqlim şəraitinin səciyyəvi xüsusiyyətləri barədə məlumatlar vermişlər, Naxçıvan diyarı ilə Şərqi Anadolu yaylasının coğrafi eyniliyini bildirmişlər.
Ərəb səyyahları Ordubad-Mehri bölgəsinin meyvə bağlarını "Cənnət bağları" ("Urdu bağ") adlandırmışlar.
1861-ci və 1898-ci illəridə ABŞ-da keçirilən Ümumdünya Meyvəçilik sərgilərində Ordubad əriyi yüksək mükafatlara layiq görülüb.
Azərbaycan Respublikasıı Elm və Təhsil nazirliyinin Naxçıvan Elm Bölməsinin Bioresurslar institutunun alimləri tərəfindən-aqrar elmlər doktoru, dosent Varis Muxtər oğlu Quliyevin, aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, əməkdar müəllim Hüseyn Əkbər oğlu İdrisov və aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Loğman Əhəd oğlu Bayramov tərəfindən dərs vəsaiti kimi 2023-cü ildə Bakı şəhəri, "Müəllim" nəşriyyatında çap etdirilmiş "Naxçıvanda meyvəçilik, tərəvəzçilik, üzümçülük" kitabı qiymətli elmi-nəzəri və tarixi-coğrafi məlumatlarla zəngindir.
Bu yazının işlənilməsində həmin kitabın da bəzi məlumatlarına istinad edilmişdir.
Ordubad-Culfa nahiyələrinin torpaq-iqlim şəraiti meyvə bağlarının geniş miqyasda olmasa da, məhəlli bağlar və həyətyanı sahələr ölçüsündə üstünlük təşkil etsə də, meyvə məhsullarının sort müxtəlifliyi, keyfiyyətinin yüksək olması (deyilənə görə, Ordubad-Culfa (Behrud kəndində "Qax ərik", Yaycı kəndində "Limon əriyi"…kimi oxşar meyvələr Şərqi Anadolunun Malatiya-Elyaziq inzibati-ərazi vahidlərində də yetişir) milli qeyri-maddi irs nümunəsi mahiyyəti kəsb etmiş, başqa bölgələrdə rast gəlinməyən mətbəx-kulinariya səciyyəsi daşımaqdadır.
Keçən əsrin 60-70-ci illərində Behrud kəndində ali təhsilli aqronom-yerquruluşçusu Hüseyn Qurban oğlu Fətəliyev (1911-1987, qardaşı Əli ilə birlikdə Naxçıvanda mərhum akademik Həsən Əlirza oğlu Əliyevlə (1907-1993) bir məktəbdə oxuyublar) ərik-şaftalı-alma ağaclarının peyvəndini və yeni sort yaratmış, atası Qurban Əzim oğlu Fətəliyevin (1839-1954) həyətini "Cənnət guşəsi"nə çevirmişdir.
Şahbuz nahiyəsinin Külüz kəndində isə ərik meyvəsindən "Qaysafa/Qəysəfa" adlı yemək bişirirən (belə ki, isladılmış əriyi dağ edilmiş yağla qızartmaqla) Gülgəz nənə (1870-1970) bu dadlı təamla obalarında tez-tez qonaq olan qaçaq Nəbini də qonaq etmişdir, pürrəngi çay ilə…
Gülgəz nənə Ərən qeyrəti və mərdliyi ilə də ətraf obalarda şərəfli ada layiq olub…
Bənənyar kəndində "Qara ərik" növü adla deyilir, sayılıb-seçilən bağbanlar tərəfindən əkilib…
Yaşlıların söhbətinə görə, uzaq ABŞ-dan Xanağa kəndinə gətitilən bu sortu sonradan bir çox bağlarda əkilib və bol məhsul verib.
Naxçıvan diyarının kontenintal iqlim və az münbitliyə malik torpaq örtüyünün xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla çoxillik əkin sahələrinin (Şərur-Ordubad kadastr rayonu daxilində, alçaq-orta dağlıq qurşaqda) yeni meyvə bağları əsasən yeni ərik sortları ilə salınsa da, yerli ərik sortlarının becərilməsi, unudulmuş və yaddan çıxmış sortların yaşadılması, seleksiyasında genofondun zənginləşdirilməsi…istiqamətində elmi-tədqiqat işlərinin aparılması və social-iqtisadi inkişafa dair Dövlət Proqramının tələblərinə uyğunlaşdırılması xüsusilə vacibdir.
Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, elmi-nəzəri araşdırmalar "qonşuluqda" marığa yatan kəmfürsət və xain xislətli bir topluma qarşı milli, tarixi, maddi-mənəvi…silah gücünə malikdir…
Naxçıvanın dillərdə əzbər olan başqa meyvələri də (üzüm, nar, şaftalı, gavalı, alça…) hayların "iştihına" tuş gəlib…bu barədə növbəti yazılarda…
R.S. Türkdilli xalqların bir zərb-məsəlində deyilir-
"Bağda ərik var idi, Salam-Əleyk var idi…bağdan ərik qurtardı, Salam-Əleyk qurtardı", yəni, milli-etimoloji anlamda bütün meyvələr ərik adlanmışdır.
Bu şifahi xalq deyimi bird aha sübut edir ki, ərik türkdilli xalqların, qeyri-maddi irs xəzinəsinə məxsusdur…
R.S.S. Səciyyəvi coğrafi mövqeyi, torpaq örtüyü, iqlim amilləri, relief şəraiti, geoloji struktur vahidləri…ilə fərqlənən Naxçıvan diyarının təbii aqro/bioekoloji sərvətləri sırasında təkcə Ərik meyvəsi deyil ki, ibtidai insan-hay sürüsü onun adına da göz dikib….bu sırada Üzüm, Nar, Ceviz, Armud, Alma…kimi nemnətlər də hədəfə alınmışdır.
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
P.S. Yazının hazırlanmasında həm də, əslən Ordubad nahiyəsi, Behrud kəndindən olan, BDU-nun professoru Əhməd Şahvələd oğlu Abdinovun (1945), Dırnıs kənd sakini ƏmiraslanSulfa nahiyəsi, Kırnı kənd sakini Bəhlul Məscid oğlu Hüseynovun (1955), Qızılca kənd sakini Asəf Məsimalı oğlu Nəzərovun (1951), Naxçıvan Dövlət Universitetinin müəllimləri Lətifə Mədət qızı Novruzova (1954) və Jalə Allahverdi qızı Abdullayevanın (1991) məlumatlarından da istifadə olunmuşdur.
