Köhnə avtomobillərin utilizasiyası müşkülə çevrilib
Azərbaycanda vaxtaşırı gündəmə gələn məsələlərdən biri də köhnə avtomobillərin utilizasiyasıdır. Amma bu məsələ indiyə kimi həllini tapmayıb. Halbuki, köhnə avtomobillərin utilizasiyasına ehtiyac sürətlə artır.
Hazırda Azərbaycanda istismarda olan avtomobillərin 80 faizinin istehsal tarixi 10 ili ötüb. Ölkədə hər 20 maşından biri olduqca köhnəlib, ancaq utilizasiya edilən avtomobilə rast gəlinmir. Son bir ildə ölkədə köhnə avtomobil alanlar azalsa da, ölkə yollarında belə maşınlar hələ də üstünlük təşkil etməkdədir. Araşdırmalar göstərir ki, istehsal ili 1992-ci ildən başlayan, yaşı ən azı 15 il olan avtomobillər az qala iki gündən bir nasazlıq ucbatından təmir sexlərinə gətirilir. Qiyməti 6-7 min manatdan başlayan köhnə avtomobillərin hissələri dəyişdirilib yenidən yığılır, onların da ömrünə kimsə zəmanət vermir. Nəqliyyat üzrə ekspertlər də son illərdə köhnə avtomobillərdə yaranan texniki nasazlıq səbəbindən qəzaların sayının artdığını deyirlər. Dövlət Statistika Komitəsinin açıqlamasına əsasən, 2022-ci ilin yanvar-sentyabrında Azərbaycanda 1 259 yol-nəqliyyat hadisəsi baş verib. Bu, 2021-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 7.5 faiz çoxdur. Nəqliyyat üzrə ekspert Fərrux Abbasov “Azadlıq” radiosuna bildirib ki, yol nəqliyyat qəzalarının 70-75 faizi məhz köhnə avtomobillərin payına düşür: “Avtomobil parkının təqribən 60-70 faizi istehsal ili köhnə olan maşınlardan ibarətdir. Ölkədəki avtomobillərin təqribən 30 faizi heç bir standarta cavab vermir. Yerdə qalan 40 faizi Avro-1, 30 faizi isə Avro-2 və Avro-3 standartlarının payına düşür. Köhnə avtomobillərin böyük əksəriyyəti sovetlər dönəmində, sonradan isə Rusiyada istehsal edilib. Onların da təhlükəsizlik imkanları geniş deyil və mövcud tələblərə cavab vermir. Belə maşınlar utilizasiyaya getməlidir”. Qeyd edək ki, utilizasiya ekoloji və təhlükəsizlik normalarına cavab verməyən, köhnələn avtomobillərin təkrar emala göndərilməsidir. “Azərbaycan Respublikasında yol hərəkətinin təhlükəsizliyinə dair 2019-2023-cü illər üçün Dövlət Proqramı”nda köhnə avtomobillərin utilizasiya proqramının hazırlanması və icrası nəzərdə tutulub. Proqramın icrası isə İqtisadiyyat Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi, Dövlət Gömrük Komitəsi və bir neçə digər quruma həvalə edilib. Lakin Dövlət Proqramın bitməsinə bir il qalsa da, köhnə avtomobillərin utilizasiyası hələ də baş tutmayıb.
Utilizasiyanın gecikməsinin ətraf mühitə zərəri də tez-tez gündəmə gətirilir. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin rəsmiləri köhnə avtomobillərin yaratdığı təhlükələri vaxtaşırı gündəmə gətirir. Nazirlik rəsmisi Rasim Səttarzadə bu xüsusda qeyd edib: “Avtomobil köhnəldikcə onun mühərriki də köhnəlir. Bu zaman mühərrikin işində müəyyən qüsurlar əmələ gəlir. Həmin mühərrik işləyən zaman yaranan və atmosferə atılan tullantı qazların tərkibində zərərli maddələrin miqdarı artır. Bu isə ətraf mühitə, atmosfer havasının keyfiyyətinə və insan sağlamlığına mənfi təsir göstərir”. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, hava hövzəsinin çirklənməsində avtonəqliyyat vasitələrinin payı 80 faizdir. Avtomobillərin istehsalından sonrakı 1-3 il ərzində zərərli qaz tullantılarının səviyyəsini istehsalçı müəssisənin zəmanət verdiyi həddə saxlamaq mümkündür. Tədqiqatlar göstərir ki, maşın köhnəldikcə zərərli qaz tullantıları artır. Paris İqlim Sazişinin tələblərinə uyğun olaraq, Azərbaycan 2030-cu ilə qədər istixana qazlarının emissiyalarının səviyyəsinin 35 faiz azaldılmasını hədəf kimi götürüb və bu hədəfə nail olmağın yollarından biri kimi ekoloji cəhətdən təmiz nəqliyyat növlərinin istifadəsi göstərilib. Bu il yanvarın 1-dən Azərbaycana elektrik mühərriki ilə işləyən avtomobillərin satışı əlavə dəyər vergisindən azad edilib. İqtisadiyyat Nazirliyi qeyd edir ki, nəqliyyat vasitələrinin utilizasiyası proqramının hazırlanması və tətbiqi istiqamətində işlər davam etdirilir. Vurğulanıb ki, layihə hazırda dövlət qurumları ilə razılaşdırma mərhələsindədir, detalları haqda ətraflı bilgi aidiyyəti normativ sənədlər təsdiqlənəndən sonra veriləcək. Əgər razılaşdırma qısa zamanda alınarsa, 2023-cü ilin yanvarından icrasına başlanıla bilər. Nazirlik bildirir ki, nəqliyyat vasitələrinin utilizasiyası tam könüllülük əsasında gerçəkləşəcək, bu yöndə müəyyən stimullaşdırıcı tədbirlər nəzərdə tutulur: “Belə ki, vətəndaş könüllü şəkildə nəqliyyat vasitəsini utilizasiyaya verdikdən sonra ona təqdim ediləcək təsdiqedici sənəd əsasında yeni istehsal olunmuş avtomobil almaq istədikdə müəyyən qədər güzəşt əldə edəcək. Bundan başqa, təsdiqedici sənəd əsasında müəyyən məbləğin birdəfəlik ödəniş kimi alınması imkanı da nəzərdə tutulub”. İlkin mərhələdə neçə avtomobilin utilizasiya ediləcəyi, ödənişin necə hesablanacağı suallarını nazirlik cavabsız qoyub. Utilizasiyanın icrasında iştirak edəcək digər qurumlardan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi isə proqram barədə hələ ki açıqlaam verməyib. Mütəxəssislər bildirir ki, Azərbaycanda utilizasiya proqramının düzgün şərtlər ilə işə salınması ilə köhnə avtomobillər dövriyyədən kənarlaşdırıla, bütövlükdə avtomobil parkı yenilənə bilər. Hesab olunur ki, öncə vəziyyəti daha ağır olan maşınlar utilizasiyaya getməlidir. Amma o da qeyd edilməlidir ki, köhnə avtomobillərdən imtinanın çətinliyi bəzi alıcıların təzə avtomobil almağa gücünün çatmaması ilə bağlıdır. Dövlət həmin alıcıları nəzərə alaraq ölkə daxilində ucuz avtomobil istehsalının keyfiyyətini və həcmini artırmalıdır.
Ramil QULİYEV
