Azərbaycanın əsas strateji müttəfiqi olan Türkiyə Aralıq dənizində enerji resursları üstündə böyük bir savaşa cəlb olunmaq ərəfəsindədir. Hazırda bu prosesə Türkiyə ilə yanaşı Rusiya, Çin, ABŞ, Avropa və bəzi ərəb ölkəlri də cəlb olunub.
Qeyd edək ki, ABŞ Geologiya Xidməti 2010-cu ildə Şərqi Aralıq dənizi hövzəsinin qaz ehtiyatlarını 122 trilyon kubmetr dəyərləndirib. Elə bundan sonra bölgədə geosiyasi, geoiqtisadi rəqabət başlanıb. Son aylarda isə bu daha kəskin xarakter alıb. Qardaş Türkiyə də məhz bu fonda prosesin mərkəzində yer alır. Qeyd edək ki, Cənubi Kipr Şərqi Aralıq dənizini, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin ətrafı da daxil olmaqla, 13 ayrı bölgəyə bölərək təbii qaz axtarışları üçün lisenziya verib. Ancaq nə Türkiyə, nə də Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti Cənubi Kiprin bu addımının qəbul edir. Türkiyə, xüsusilə yunanların “3-cü bölgə” adlandırdığı ərazidə təbii qaz axtarışlarının ciddi bir böhran yaradacağı barədə xəbərdarlıq edib. Amma ilk dəfə ötən ilin fevralında İtaliyanın ENİ şirkətinə aid “Saipem 12000” platforması təbii qaz axtarışları üçün Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin sahillərində yerləşən “3-cü bölgə”yə gəlib. Türkiyənin döyüş gəmiləri şirkətlərin fəaliyyətinə mane olub. Nəticədə, ENİ bölgədə təbii qaz axtarışlarından imtina etməyə məcbur olub. İtaliya, Fransa, İngiltərə, Almaniya və Maltanın bölgədə təbii qaz axtarışlarına, Cənubi Kiprlə yanaşı, Yunanıstan da dəstək verir.
Türkiyə isə burada Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinə aid sularda enerji resurslarının axtarışına start verib. Lakin Avropa İttifaqı Xarici Əlaqələr və Təhlükəsizlik Siyasəti Ali Nümayəndəliyi Türkiyənin Şərqi Aralıq dənizində apardığı axtarış-qazıntı işlərini dayandırmasına dair çağırış edib. Nümayəndəliyin təmsilçisi Federika Mogerininin mətbuat katibi Maya Kociyançiç Türkiyəni Cənubi Kiprin suverenliyinə hörmət etməyə və bu dövlətin iqtisadi zonası sayılan bölgədəki fəaliyyətinə son qoymağa çağırıb. Kociyançiç bildirib ki, Avropa Komissiyasının Türkiyənin Şərqi Aralıq dənizində Cənubi Kiprə aid bölgədə axtarış-qazıntı işlərini qınadığı 2018-ci il tarixli mövqeyi var. Bu mövqe hələ də davam etdirilir. Maya Kociyançiç bu məsələdə Cənubi Kiprin yanında olduqlarını deyib.
ABŞ da Türkiyəni Şərqi Aralıq dənizində enerji axtarışlarını dayandırmağa çağırıb. ABŞ Dövlət Departamentinin mətbuat katibi Marqan Ortaqus Türkiyəni Cənubi Kiprin müstəqilliyinə hörmət etməyə və Kiprin iqtisadi bölgəsi olan zonada enerji axtarışından imtina etməyə çağırıb. Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayib Ərdoğan isə NATO-nun Aralıq dənizi dialoqu üzrə toplantısında bildirib ki, Türkiyənin Aralıq dənizində qazıntı haqqı müzakirəyə çıxarılmır. Əlavə edib ki, NATO-dan Ankaranın hüquqlarına sayğı gözləyir.
Bu arada Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi bəyan edir ki, Qərb tərəfindən verilən açıqlamalarda iddia olunanların gerçəkliklə heç bir əlaqəsi yoxdur: “Türkiyə Şərqi Aralıq dənizində ölkələrin sərhədlərinə dair mövqeyini 2004-cü ildə açıq şəkildə ortaya qoyub. Cənubi Kiprin bölgə ölkələri ilə sərhəd məsələsində əldə etdiyi razılaşma Türkiyə və Şimali Kipr üçün keçərli deyil. Türkiyənin dəniz sərhədləri BMT-nin nəzdində qeydə alınıb”. Hazırda Qərb ölkələri və Türkiyə bölgəyə aktiv şəkildə hərbi qüvvələr cəmləşdirir. Rusiya da bölgəyə bir neçə döyüş gəmisi göndərib. Türkyənin təhlükəsizlik mütəxəssisi Mete Yarar bildirir ki, artıq Aralıq dənizində Türkiyə sərhədləri yaxınlığında 200 döyüş gəmisi yerləşdirilib. Yararın sözlərinə görə, bəzi ölkələr Türkiyənin Aralıq dənizində təbii qaz axtarışları aparmasını istəmir: “Son zamanlar Şərqi Aralıq dənizində təbii qaz və neft ehtiyatları tapılıb. Türkiyənin taleyini dəyişdirəcək ehtiyatların bizə nə qədər yaxında olduğunu bilirik. Aralıq dənizində 200 döyüş gəmisi yerləşdirilib. Bizim bu ehtiyatlara çatmağımızı istəmirlər və bu döyüş gəmiləri sərhədlərimizin yaxınlığında yerləşdirilib. Bu, İkinci Dünya müharibəsindən bəri açıq dənizdə yerləşdirilən gəmilərin rekord sayıdır”. Mütəxəssisin sözlərinə görə, son dövrlərdə Şərqi Aralıq dənizində baş verən proseslər Türkiyəyə qarşı hərəkətliliyə işarədir: “Türkiyə çoxistiqamətli şəkildə hədəf alınıb. Ankaranın başını qatmağa çalışırlar. Ana hədəf isə Şərqi Aralıq dənizidir. Paralel zamanda həm bu bölgəyə, həm də Suriyada Fərat çayının şərqinə hücumlar başlayacaq. Türkiyəni iki cəbhədə birdən sıxıntıya düçar edəcək siyasətin izindədirlər. Bu səbəbdən də Rusiyadan S-400 raketlərini almağımızı istəmirlər. Çünki Türkiyə S-400 sistemlərini bu nöqtəyə yerləşdirsə, həm Suriyada, həm də Şərqi Aralıq dənizində hava üstünlüyünü ələ keçirəcək. ABŞ-dakı hərbi ağıl bunu gördüyü üçün Türkiyəni meydanda qapıçısız futbol komandası kimi görmək istəyir. Türkiyə havadan müdafiəsini təmin etdikdən sonra bölgəyə milli silahlarını yerləşdirərək üstünlüyü daha da yuxarı səviyyəyə qaldıracaq. İndi iki alternativimiz var. Ya hər şeydən imtina edib ABŞ-a bağlı siyasətlə gedən Türkiyə olacağıq, ya da qarşımızdakı divarları parçalayıb öz siyasətimizi inşa edəcəyik”.
Türkiyənin “Takvim” qəzeti isə baş verənlərlə bağlı yazır ki, bölgə artıq Çinin də maraq dairəsinə düşüb: “Yaranmış durumda Türkiyənin mövqeyini və gücünü yaxşı bilmək şərtdir. Bunu bilmək üçün də məsələyə geniş baxmaq lazımdır. 1700-cü illərdə qlobal iqtisadiyyatın 35%-i Çinin payına düşürdü. 2030-cu ildə bu rəqəm yenidən 35%-ə çatacaq. Dünyada istehlak edilən hər 100 maldan 35-i Çin malı olacaq. Bu da Çini yeganə supergüc halına gətirəcək. Bu durumda ABŞ yeni Çin layihəsi olan “İpək yolu” ilə çökəcəyini bilir. ABŞ-da Çinə qarşı olan koalisiya genişləndiyi halda, Çin Aralıq dənizində “Huawei” və telekommunikasiya avadanlıqları istehsalçısı olan “ZTE Corp.” üçün xüsusi bir baza hazırladı. Ona görə də Aralıq dənizində gərginlik daha da artacaq. Çünki “Huawei” və “ZTE” Aralıq dənizində olarsa, ABŞ üçün çöküş başlamış olacaq. Bu, iki böyük güc arasında olan savaşdır. Pekinin neftə çıxışını əngəlləmək istəyən ABŞ da, geri addım atmayan Çin də meydandadır. ABŞ və NATO ilə qarşı-qarşıya gələn Türkiyə isə Avrasiya qanadındadır. Yəni ABŞ-ın qarşısında. Bu şəraitdə Türkiyə Avrasiyadakı mövqeyini dəyişdirsə də, dəyişdirməsə də ortaya yeni strukturlar çıxacaq. 15 iyuldan sonra Ankaranın Moskava ilə yaxınlığının meydana çıxması, öz növbəsində, Türkiyənin ABŞ-NATO-Qərb ittifaqı ilə arasına məsafə qoymasını da gətirdi. Ankara, haqlı olaraq, yeni bir qütblə, yəni Moskva ilə bütünləşmənin yollarını aradı. Bilməliyik ki, ABŞ da, Çin də birbaşa özü ilə işləyən təşkilat istəyəcək. Yəni onlar birlikdə yürüyəcəyi partiyalarla dünyada qarşı-qarşıya gəlmək istəməz. Hazırda bu barədə söhbət edilməsə də, AKP daxilində Avrasiya kartına etiraz edənlər olduğu kimi, CHP daxilində də ABŞ-NATO-Qərb ittifaqına qarşı sərt çıxanlar var. Bir ucdan Çin, digər ucdan ABŞ asılıb. Türkiyə həssas oynamalıdır”.
Tahir TAĞIYEV
