Bazar ertəsi günü, 28 iyul 2025
     

Novxanı-Binəqədi cəbhə xəttinin keçdiyi yerlər... 1918-ci il... - FOTO

Image

Abşeron yarımadasının və Bakı quberniyasının strateji baxımdan coğrafi və hərbi əhəmiyyət kəsb edən ərazilərindən biri də Xırdalan-Binəqədi-Novxanı cəbhə xətti (döyüş səngərlərinin uzandığı yerlər) olub 1918-ci ilin isti iyun-avqust aylarında.

Bu dövrdə birləşmiş silahlı quldur dəstələrinin hədəfində həm də Bakı şəhərinin şimal hissəsini tutan yaşayış məntəqələrinin ələ keçirilməsi olsa da, onlar tərəfindən aşağıdakı vəzifələrin icrası nəzərdə tutulmuşdu:

-  Bakı şəhərinin bu istiqamətdə Xəzər dənizi ilə əlaqəsini əngəlləmək;

- Bakı şəhəri və ətraf kəndlərinin əhalisini, dinc sakinlərini təbii sığınacaq məkanlarından (bağ yerlərindən) məhrum etməklə həm də ərzaq təminatına imkan verməmək;

-Azərbaycanın şimal bölgəsindən (Quba qəzasından)  gələn maddi və canlı qüvvə təminatının qarşısını almaq;

- Osmanlı türk Ordusunun Xəzər dənizi vasitəsilə əlaqə mümkünlüyünə son qoymaq;

- Bakının mərkəzi və şərq hissələrinin müdafiəsində (Maştağa-Kürdəxanı-Zabrat cəbhəsində) şimal və qərb döyüş xətlərinin əlaqəsindən mərhum etmək;

- Paytaxt  ətrafında bir neçə istiqamətdən, xüsusilə Biləcəri-Binəqədi-Novxanı cəbhə xəttini yarmaqla əhalini vahiməyə salmaq və yaşayış yerlərinin tərk edilməsini sürətləndirmək;

-Abşeron yarımadasının şimal və cənub hissələri arasında əlaqəni kəsməklə siyasi, hərbi və iqtisadi mühasirəni gücləndirmək;

- Bakı quberniyasının əhalisinin kütləvi qırğınında-soyqırımında təxliyyə yollarını bağlamaq;

- Osmanlı Türkiyəsinin Qafqaz Komitəsi tərəfindən Xəzər dənizinin bu hissəsində kəşfiyyat-təchizat əməliyyatlarının qarşısını almaq;

Göründüyü kimi, köhnə milli-dini-irqi ayrıseçkilik zəminində yaradılmış Sovet Rusiyasının şovinist rəhbərliyinin xeyir-duası ilə Azərbaycan xalqını soyqırım faciəsinin qurbanına çevirən quldur hay-daşnak  və rus-bolşevik dəstələrinin 1918-1920-ci illər ərzində siyasi-hərbi hədəfləri sırasında olan Bakı şəhəri və onun kəndlərinin (dinc sakinlərinin) taleyi o qədər də sadə döyüş cəngindən asılı olmayıb. Təbii ki, 5-ci Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycan sərhədləri hüduduna ayaq basana qədər.

Düşmənin bu illərədə hədəf seçdiyi yaşayış məntəqələrindən biri də Xırdalan-Binəqədi-Novxanı cəbhə xəttinə düşən Novxanı kəndi (bu kənd Bakı şəhərindən 30 km,  Binəqədi kəndindən 8-9 km məsafədədir) olub.

1918-ci ilin iyun ayında hay-bolşevik silahlıları kəndə Binəqədi kəndi istiqamətindən Şor golün (indi Masazır gölü adlanır) kənarı ilə Yelli qaya (kəndin köhnə məskunlaşma yerindən 1-1,5 km aralı)  tərəfdən daxil olublar. Ən ağır döyüşlər də məhz bu  döyüş-səngər meydanında baş verib. Həmin vaxt kənddə üstü qırlı, torpaqlı bir mərtəbəli 270-ə qədər ev olub. Əsas döyüş yolu kimi  “Gədi yolu”ndan və  “Quzu bulağı yolu”ndan istifadə edilib. “Quzu bulağı” adlı ərazidən çıxan içməli su qaynaqları (quyuları) o zaman əhalinin əsas təminat mənbəyi olduğundan, quldur birləşmələrinin top atəşi nəticəsində həmin bulaq məhv edilib. Bu hissədə hay-bolşevik dəstələri  800 illik yaşı olan qədim məscidi (bu məscidin mədrəsəsində Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin qurucularından biri Məhəmməd Əmin Axund Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə (1884-1955)   dini və dünyəvi təhsil alıb) və yaxınlığındakı Şah Hüseyn Sultan karvansarayını (1750-ci ilə aid tarixi-memarlıq abidəsi) yandıraraq sıradan çıxarıblar. Bu məscidin qalıqları indi də o qanlı hadisələrin şahidi və şəhidi olaraq qalmaqdadır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu qədim məsciddən keçən əsrin 90-cı illərində əski nüsxəli “Qurani-Şərif” tapılıb ki, bu müqəddəs tapıntı indi Novxanı kəndinin M.Hüseynzadə adına 1 saylı tam orta məktəbinin muzeyində saxlanır. Silahlı düşmən qüvvələrinin hücum etdiyi Yelli qaya yolu nəinki  bu kəndi, eləcə də Saray, Corat, Goradil kəndlərinin qədim ticarət-karvan yollarına (bu yol dəniz sahili əraziləri keçməklə Şabran-Xaçmaz nahiyəsini Dərbənd şəhəri ilə birləşdirib) çıxışını təmin etməklə Biləcəri kəndi tərəfdən Bakı şəhəri ilə birləşir. Ona görə də bu istiqamətdə baş verən döyüşlərə  5-ci Qafqaz İslam Ordusunun əsgər və zabit heyəti qatılana kimi yerli özünümüdafiə qüvvələrinin üzvləri mərdliklə vuruşublar. Bu savaşlarda və səngər  vuruşmalarında  ətraf kəndlərin silahlı qüvvələri də iştirak edib.

Dinc sakinlər quldurların hücumundan qorunmaq üçün kənddən 3-4 km aralıda, dəniz sahilində yerləşən  “Sarı qaya” bağlarında məskunlaşıblar. Uşaq ikən həmin qanlı hadisələrin şahidi olmuş Mədinə Nəcəfqulu qızının (1906-1989) söyləməsinə görə, adətən  kənd əhli may ayının sonunda bağlara köçürmüş, lakin həmin ildə təhlükəsizliyə görə camaat aprel ayında bağlara köçmüşdü. Bu bağlarda həmçinin Xocasən, Hökməli, Qobu və Xırdalan kəndlərinin sakinləri də sığınacaq tapıb.

Sonradan  5-ci Qafqaz İslam Ordusunun hərbi düşərgəsi də bu ərazidə yerləşib. Dğyüşlərdə şəhid olan Türk döyüşçüləri isə yaxınlıqda salınmış “Qara çuxa” qəbirstanlığında dəfn ediliblər (bu qəbirstanlıq məhz o ildə salınıb, çox təəssüf ki, keçən əsrin 70-ci illərinədək qalsa da, sonralar baxımsızlıq ucbatından  yer üzündən silinib).

Kənd sakinlərindən Əliskəndər Əlibala oğlunun (1893-1990), Qurban Qurban oğlu Qurbanovun (1854-1951), Nərgiz Nəcəfqulu qızının (1889-1975), Məsi Əhəd qızı Qurbanovanın (1903-2013), Gülü Sərdar oğlunun (1865-1949), Hökümə Nəcəfqulu qızının (1905-1985) bildirdiyinə görə, bu qədirstanlıqda 30-a qədər şəhid türk döyüşçüsü müqəddəs məqamda uyuyub. Və yaşlı sakinlər həmişə oradan keçərkən onların unudulmaz xatirəsini yad edib, böyüyən nəslə də bu mənəvi borcu unutmamağı  tövsiyə edirmiş...

Novxanı kəndində 5-ci Qafqaz İslam Ordusunun hərbi qərargahı Qurban Qurban oğlunun 1905-ci ildə tikilmiş evində yerləşib. Bu Ordunun 5-ci Qafqaz Firqəsinin (diviziyasının) komandiri Mürsəl Bakı Paşa (1881-1945)  15-ci Firqənin komandiri Süleyman İzzət bəylə Bakı şəhəri və ətraf kəndlərində gedən döyüşlərdə fəal iştirak etdiyindən, cəbhənin Novxanı-Binəqədi istiqamətində olub, qərargah və hücum planının işlənilməsinı başa çatdırıblar. Bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, bu müharibəyə qədər düşmənin casus şəbəkəsi bu kənd haqqında  kifayət qədər məlumata malik olub. Belə ki, kənd sakini Behişt İsgəndər oğlu bildirir ki, keçən əsrin əvvəllərində Bakı şəhəri və ətraf kəndlərində, o cümlədən Novxanı kəndində həyətyanı sahələrin bellənməsində, tikinti-hörgü işlərinin aparılmasında, qapı-pəncərə düzəldilməsində, kənd təsərrüfatı alətlərinin hazırlanmasında hay mənşəli ustalar bilavasitə iştirak edib. Bu “ucuz, gözdən uzaq və şübhə doğurmayan qüvvələr” həm də hay-daşnak quldurları üçün etibarlı  kəşfiyyat mənbəyi rolunu oynayıb.     

1918-ci ilin əsas cəbhə xəttinin sağında, Novxanı kəndindən  3-4 km aralıdakı “Maralan yeri” adlı ərazidə də qanlı səngər döyüşləri gedib. Bu səngərlərin yeri keçən əsrin 70-ci illərinədək qalmışdı. Hökümə Nəcəfqulu qızı bildirib ki, qardaşı Heybətqulu Nəcfqulu oğlu (1877-1937) həmin səngərlərin qazılmasında türk döyüşçülərinə kömək etdiyinə görə həbs edilərək sürgünə göndərilib.

Bu döyüşlərdə şəhid olan iki türk əsgərinin qəbri keçən əsrin 60-cı illərində kənd sakini Əlisgəndər Əlibala oğlunun təşəbbüsü, təklifi, kənd camaatının köməkliyi  ilə (bu dövrdə qəbirlərin sadəcə yerləri məlum idi) “Aşağı qəbirstanlıq”a köçürülüb və 2015-2016-cı illərdə  bərpa edilib.

Yaşlı sakinlərdən Zəhra Əhəd qızının (1903-2008), Umuxanım Atababa qızının (1892-1972) dediyinə əsasən, kəndin “Yuxarı qəbirstalığı”nda (XVII əsrə aid) 4-5 sanduqə qəbir olub ki, bunlar da həmin qanlı döyüşlərdə həlak olan Türk döyüşçülərinə məxsusdur. Bu qəbirlər (2000-ci ilədək salamat qalmış, indi yalnız ikisi qorunur) “Şəhid qəbirləri” kimi müqəddəs sayılaraq, el arasında ziyarət ocağı kimi qəbul edilib. Bildirilir ki, bu məzarlar ordunun yerləşdiyi qərargahın (bu evdə Nuru paşa, Mürsəl paşa qalırdı) arxa tərəfində yerləşib.

Ümumxalq mübarizəsinin getdiyi bu döyüşlərdə yerli müdafiə dəstələri, ayrı-ayrı şəxslər də fəal iştirak edib. Kəndin axundu Molla Ələkbər bir-biri ilə küsülü olan qoçularını -  qaçaq Şahbazla qaçaq Məhəmmədəlini bir araya gətirb, namus-qeyrət və torpaq uğrunda hələlik el cənginə girməyi təklif edib. Onun bu böyüklüyü və təklifi igidlər tərəfindən qəbul edilib, onlar birlikdə Biləcəri qayalıqlarınadək Türk döyüşçüləri ilə çiyin-çiyinə hay-bolşevik quldurlarına qarşı mərdliklə  açıq səngərlərdə vuruşublar. Süvari türk döyüşçülərinin təchizatı üçün istifadəsinə karvan sahibləri dəvələrini, atlarını, qatırlarını verib, öz tövlələrini və dəvədamılarını onların sərəncamına ayırıb. Qoyun sürülərindən gündə 5-10 baş heyvanı isə döyüşçülərin qidalanması  üçün hazırlatdırardı Qurban Qurban oğlu.

Hay-daşnak və rus-bolşevik quldurları kəndə daxil ola bilməsələr də, 15-ə qədər dinc sakini ayrı-ayrı yollarla qətlə yetirib, bəzilərinə ağır işgəncələr veriblər. Kəndin evləri dağıdılıb, mal-mülk qarət olunub,  əkin-biçin və örüş yerləri yandırılıb, qiymətli maddi-mədəniyyət nümunələri yerlə-yeksan edilib.

Bu da tariximizin unudulmayacaq bir səhifəsinin yazılmasına səbəb olub.

(Yazının hazırlanmasında Novxanı kənd sakinləri Lalə Nurulla qızı Abuzərovanın (1958), Məsumə Zərbalı qızının (1953) və Elnur  Zakir oğlu Əliyevin (1982) məlumatlarından istifadə olunub).  

Qismət YUNUSOĞLU
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi  




DİGƏR XƏBƏRLƏR

VİDEO

SON XƏBƏRLƏR

28.07.2025 / 12:05
Makron indi də Fələstin üzərindən "oynayır"...

28.07.2025 / 12:01
Kamran Əliyev Xətai rayonunda vətəndaşları qəbul edəcək

28.07.2025 / 11:29
Prezident İlham Əliyev perulu həmkarını təbrik edib

28.07.2025 / 11:23
İşsiz ər 2 manata görə arvadını döyüb..

28.07.2025 / 11:17
Moskvada azərbaycanlı bloggerə qarşı 20 milyonluq İTTİHAM...

28.07.2025 / 11:12
Amurdakı təyyarə qəzasında həlak olanlar arasında azərbaycanlılar yoxdur - XİN rəsmisi

28.07.2025 / 11:06
Ev almaq istəyənlər üçün ŞAD XƏBƏR - deputat paylaşım etdi

28.07.2025 / 11:00
Bakıda 35 yaşlı şəxs Məsciddə 30 bıçaq zərbəsi ilə öldürüldü!

28.07.2025 / 10:35
İlon Maskdan 16,5 milyard dollarlıq nəhəng müqavilə

28.07.2025 / 10:22
Makronun düşməni Avropa İttifaqını "topa tutdu" - Bu, fiaskodur!

28.07.2025 / 10:17
Şahin Diniyevin oğlu Türkiyə klubundan ayrıldı

28.07.2025 / 10:12
50-dən çox uşaq üzərək Mərakeşdən İspaniyaya keçib

28.07.2025 / 10:05
Paşinyan yenə məzuniyyətə çıxdı - bu dəfə avqustun 15-dək

28.07.2025 / 10:03
"Spartak" "Beşiktaş"dan bu futbolçunu transfer edir

28.07.2025 / 10:01
Suriya payızda parlament seçkilərinə hazırlaşır

28.07.2025 / 09:44
Rusiya bu gecə Kiyevə PUA-larla hücum edib

28.07.2025 / 09:31
Bu ölkədə 100 ilin ən yüksək temperaturu qeydə alınıb

28.07.2025 / 09:22
Asiya İnkişaf Bankı Azərbaycanı da əhatə edən yeni Departament direktoru təyin edib

28.07.2025 / 09:18
Qəbələdə itkin düşən şəxs tapılıb - FHN məlumat yaydı

28.07.2025 / 09:12
Ronaldo həmyerlisini "Əl-Nəsr"ə gətirir - transfer qiyməti 50 milyon avrodur...

28.07.2025 / 09:04
Diktatorun bacısından Cənubi Koreyaya rədd cavabı...

28.07.2025 / 09:00
Kaliforniyada təyyarə okeana düşüb, 3 nəfər ölüb

28.07.2025 / 08:53
Qazaxıstanda niqab taxmaq niyə qadağan edildi?

28.07.2025 / 08:50
Məşhur aktyor 74 yaşında vəfat edib

27.07.2025 / 21:32
NATO-nun məşhur kəşfiyyat təyyarəsi Kalininqrad səmasında - Rusiya Qərbi nüvə silahı ilə hədələdi…

27.07.2025 / 17:18
Ukraynadan Rusiyaya daha bir zərbə - yüksək rütbəli alay komandiri öldürüldü…

27.07.2025 / 16:35
BRİCS öz kağız pulunu çıxardı - üstündə 5 quşun şəkli var…

27.07.2025 / 15:26
Polis çimərliklərdə profilaktik tədbirləri davam etdirir

27.07.2025 / 15:03
Rusiya Ukraynaya genişmiqyaslı hücumlara hazırlaşır - ABŞ institutundan xəbərdarlıq...

27.07.2025 / 14:25
ABŞ-ın vitse-prezidenti və dövlət katibi 2028-də prezidentliyə namizəd ola bilər...

27.07.2025 / 13:37
Tovuzda qardaşı tərəfindən baltalanan qadın xəstəxanada öldü

27.07.2025 / 12:44
Xocavənd, Şuşa və Xocalıda yanğınlar söndürüldü...

27.07.2025 / 09:10
"Arsenal" 73 milyon avroya futbolçu transfer etdi

27.07.2025 / 09:00
Sabah Monteneqroda matəm günü elan olundu

27.07.2025 / 04:21
Rusiya Dnepri bombaladı, çay fabriki yandı -TƏCİLİ

26.07.2025 / 21:08
Ukraynanın Rusiyaya qarşı əks-hücum planı necə pozuldu? - İlon Maskın Kiyevə xəyanətinin üstü açıldı...

26.07.2025 / 20:25
Trampdan Putinə növbəti xəbərdarlıq – Vaşinqton daha sərt addımlar ata bilər...

26.07.2025 / 19:40
Ermənistandakı nüvə stansiyası ilə bağlı qorxunc xəbərdarlıq - Hər an partlaya bilər...

26.07.2025 / 19:20
"Biz həm də erməni xalqı ilə sülh sazişi bağlamaq istəyirik" - Hikmət Hacıyev Almaniya mediasına danışdı...

26.07.2025 / 19:14
ANAMA işğaldan azad edilmiş ərazilərdə yanğınlarla bağlı vətəndaşlara çağırış etdi

26.07.2025 / 19:04
Polşa müharibəyə hazırlaşır... Varşava Ottava Konvensiyasından çıxdı...

26.07.2025 / 17:59
Banklar istehlak kreditləri sahəsində əsl faiz xaosu yaradıblar...

26.07.2025 / 17:50
Azad rayonlarda asayiş, əmlak və ekoloji təhlükəsizlik inanılmaz səviyyədədir - polis cəmi 5 ildə...

26.07.2025 / 17:42
Zəngəzurda Ermənistanın "suverenliyini" Fransa səfiri qoruyur - Paris ABŞ-a qarşı...

26.07.2025 / 17:35
İran Ermənistanı Azərbaycan PUA-larından qoruyur?

26.07.2025 / 14:51
Prezidentin köməkçisi ABŞ-nin Zəngəzur dəhlizi layihəsində iştirakı ilə bağlı şayiələri şərh edib...

26.07.2025 / 14:50
Milli Məclisin deputatı Vüqar Rəhimzadə Culfada seçiciləri ilə növbəti görüşünü keçirib

26.07.2025 / 14:16
Hikmət Hacıyev: "Azərbaycan Rusiyadan AZAL təyyarəsi ilə bağlı faciəvi insidentə görə məsuliyyəti üzərinə götürməsini gözləyir"

26.07.2025 / 14:08
"Ermənistanın Azərbaycana kompensasiya ödəməsi danışıqların müzakirə mövzusu deyil" - Prezidentin köməkçisi

26.07.2025 / 13:56
Hikmət Hacıyev: "Minsk qrupu tarixin arxivinə göndərilməlidir"

26.07.2025 / 13:46
Qarabağda dağlıq ərazidəki yanğınların söndürülməsinə 51 texnika, 4 helikopter cəlb olunub

26.07.2025 / 13:33
Abşeronda oğurluq edən şəxslər saxlandı

26.07.2025 / 13:20
"USAID heç vaxt Cənubi Qafqazda humanitar fəaliyyətlə məşğul olmayıb" - Hikmət Hacıyev

26.07.2025 / 13:05
Metsamer AES region ölkələri üçün ciddi təhlükə mənbəyidir - NTV telekanalı

26.07.2025 / 12:52
Qaydalara biganəlik – həyatımıza təhlükədir! - FHN yanğınlarla bağlı əhaliyə müraciət etdi

26.07.2025 / 11:06
Prezident İlham Əliyev Maldiv Prezidentini təbrik etdi

26.07.2025 / 11:03
Qazaxda çətənə kolu yetişdirən qadın yaxalanıb

26.07.2025 / 10:25
Gəncə sakini dəm qazından boğularaq ölüb

26.07.2025 / 10:18
"Real"ın dünya çemionatındakı qazancı açıqlandı

26.07.2025 / 10:06
Rusiya bu gecə Xarkovu bombalayıb

26.07.2025 / 10:01
Məşhur aktyor "Arka sokaklar"da

26.07.2025 / 09:53
2100-cü ilə qədər 1 milyard insan susuzluqdan ölə bilər - alimlərdən XƏBƏRDARLIQ!

26.07.2025 / 09:45
Naxçıvanda 3 kəndin içməli su təchizatı dayandırılıb

26.07.2025 / 09:27
Klinikalar süni mayalanma əməliyyatını da çəkib paylaşırlar - "Medipoint"də baş verənlər...

26.07.2025 / 08:41
Dövlətin əsl müdaxilə vaxtıdır - ehsandan imtinanı sürətləndirmək lazımdır, hələlik 1-2 rayon...

25.07.2025 / 22:22
Türkiyənin 22-ci UNESCO İrsi: Sardis və Bintepə

25.07.2025 / 22:10
Ceyhun Bayramov və Hakan Fidan Ermənistanla sülh danışıqlarını müzakirə etdi...

25.07.2025 / 21:23
Bütün Fransa Makronun qəsdinə durdu - ölkə yeni aksiyalara hazırlaşır...

25.07.2025 / 21:08
Millət vəkili Mehriban Vəliyeva Aydın Quliyevi təbrik etdi

25.07.2025 / 21:06
65 yaşda "Əməkdar jurnalist" adı almaq mənim günahım deyil...

25.07.2025 / 21:05
EKO-nun Xankəndi zirvəsi Rusiyanı niyə bu qədər narahat edir?

25.07.2025 / 20:49
Sülhü pozan Ermənistan, hədəf Azərbaycan - Fransa parlamentindən absurd qərar...

25.07.2025 / 20:34
Zəngəzur dəhlizi məsələsinə NATO da qarışdı...

25.07.2025 / 20:19
Paşinyan həbs etdiyi rus oliqarxı barədə beynəlxalq məhkəmə qərarını da heçə saydı...

25.07.2025 / 20:12
Ermənistanın hücumları nəticəsində yaralanmış, mülklərini itirmiş, əsirlikdə və girovluqda olmuş zərərçəkmiş şəxslər məhkəmədə ifadə verdi - FOTO

25.07.2025 / 20:04
Paytaxt köçürülə bilər - su qıtlığı daha kəskin problemə çevrilir...

25.07.2025 / 19:49
Paşinyanın siyasəti Elçibəyin 90-cı illərdəki Qərbyönlü siyasətinə bənzədildi...

25.07.2025 / 19:35
ABŞ-ın Zəngəzur planı Rusiya layihəsindən kəskin fərqlidir - Zaxarova narahatdır...

25.07.2025 / 19:22
Azərbaycanın ilk peykindən süni intellekt layihələrinin maliyyələşməsinə qədər...

25.07.2025 / 19:16
Bakıda DİN müşavirəsində sərt tələb - “icra olunmalıdır”

25.07.2025 / 19:09
Qubanın şəhid ailələri təklif etdilər - hər şəhid barədə kitab yazılsın...

Azərbaycanın ilk peykindən süni intellekt layihələrinin maliyyələşməsinə qədər...

XƏBƏR ARXİVİ

İyul
B.eÇ.aÇC.aCŞB
301234567891011121314151617181920212223242526272829303112345678910