Məhəmməd Əsədullazadə: "8 avqust sənədi" əsasən “siyasi niyyət bəyannaməsi” səviyyəsindədir və onun tam hüquqi-məcburi status alması üçün bir sıra texniki və siyasi maneələr qalmaqdadır"
Zəngəzur dəhlizi beş ildən sonra tamamilə həyata keçiriləcək. Bunu Türkiyənin nəqliyyat və infrastruktur naziri Abdulkadir Uraloğlu "CNN Türk" telekanalının efirində Zəngəzur dəhlizinin komponenti olacaq Qars-İğdır-Aralık-Dilucu dəmir yolu xətti barədə danışarkən deyib.
"224 kilometrlik xətt sərhədlərimiz daxilindədir. Naxçıvan ərazisində 170 kilometrlik xətt var, onun 150 kilometri hazırdır və bərpa olunacaq, 20 kilometr isə tikiləcək. Bunu Azərbaycan edəcək. Bizim tərəflə eyni vaxtda tamamlanacaq. Qarsda qatara minən adam yolu Bakıya qədər davam edə biləcək. Zəngəzur 43 kilometrlik xətdir, ən gec bu hissənin tikintisi başlayacaq. Dəhliz beş il sonra tam reallaşacaq", - deyə nazir vurğulayıb.
Uraloğlu əlavə edib ki, xətt Qarsdan Tuzluca, İğdır, Aralık, Dilucuya, oradan Naxçıvana və ardınca Zəngəzur dəhlizinə, oradan isə Azərbaycanın əsas hissəsinə çatacaq:
"Dörd-beş il tamamlama üçün normal müddətdir və xarici kredit sənədləri imzalandığı üçün heç bir maliyyə problemi yoxdur. Şirkət maliyyələşməni gözləmir, 2,4 milyard dollarlıq layihədir. Türkiyədə iki güclü şirkətin konsorsiumu tərəfindən tikiləcək".
Abdulkadir Uraloğlu deyir ki, Zəngəzur dəhlizi 4-5 ilə işə düşəcək, ən sonda isə 43 km-lik hissə tikilməyə başlayacaq. Əvvəla Zəngəzur dəhlizinin 5 ilə işə düşməsini anlamaq çətindir, nəyə görə belə uzun çəkməlidir? Artıq Azərbaycanda yolun əsas hissəsində dəmir yolu demək olar ki, hazırdır. Qalır yalnız 43 km-lik hissə, bu da bir neçə aya tikilib başa çatdırıla bilər. Ola bilsin ki, yolun Avropaya qədər uzanan hissəsini tikmək vaxt aparsın, amma Turkiyəyə qədər olan hissə razılaşmadan bir neçə ay sonra işə düşə bilər.
Digər tərəfdən, nədən yolun tikintisinə mübahisəli və "açar hissə"dən - Zəngəzur dəhlizindən başlanılmır, bu tikinti sona saxlanılır?
Baki-xeber.com saytınin sualını cavablandıran politoloq Məhəmməd Əsədullazadə bildirdi ki, Zəngəzur dəhlizi layihəsi həm geosiyasi, həm texniki, həm də diplomatik baxımdan olduqca mürəkkəbdir: "Zəngəzur dəhlizinin tikintisinin 4-5 il çəkə bilməsinin səbəbi texniki məsələ deyil. Əslində Azərbaycan öz ərazisində dəhlizin böyük hissəsini artıq tikib, yəni Horadizdən Arazdəyənə qədər olan dəmir yolu və infrastruktur sürətlə tamamlanır. Problem əsasən Ermənistan ərazisindən keçən 43 km-lik hissədədir. Çünki bu məsələdə konkret öhdəlik yaradan siyasi razılaşma yoxdur. Ermənistan hələ də bu dəhlizi "eksterritorial" (yəni suverenlikdən kənar) bir koridor kimi qəbul etmir. Onlar bunu sadəcə nəqliyyat yolunun açılması kimi görmək istəyirlər. Bu fikir ayrılığı tikintinin qarşısını alır.
Ermənistan daxilində siyasi təzyiqlər var. Zəngəzur bölgəsi Ermənistanda strateji və emosional əhəmiyyətə malikdir. Müxalif qüvvələr Zəngəzur dəhlizinə qarşı kəskin çıxış edir. Bu da rəsmi İrəvanın manevr imkanlarını məhdudlaşdırır.
Rusiya və İran faktoru da müəyyən təsirlərə malikdir. Rusiya Zəngəzur dəhlizi üzərində "nəzarətçi" statusunu qorumaq istəyir. İran isə regionun "qapalı" bir türk dəhlizinə çevrilməsindən narahatdır. Bu iki ölkənin təzyiqləri də prosesi ləngidir.
Layihənin icra edilməsində texniki deyil, diplomatik və hüquqi problem var. 43 km-lik dəmir yolunun fiziki tikintisi, doğrudan da, texniki baxımdan çox çətin deyil. Amma o yolun hüquqi statusu, orada kimlərin nəzarət edəcəyi və məsələlər hələ də açıqdır".
Ekspert onu da əlavə etdi ki, tikintinin Zəngəzur dəhlizindən başlamamasının da siyasi-diplomatik səbəbi var - doğrudan da əgər bu yolun "açar hissəsi" Zəngəzurdursa, nəyə görə tikinti elə oradan başlamır ki, Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan arasında qısa yol daha tez açılsın: "Geosiyasi layihələrdə bəzən ən mübahisəli hissə sona saxlanılır. Çünki əvvəlcə daha asan və razılaşdırılmış hissələr tikilərək "təzyiq aləti" kimi istifadə olunur. Yəni "biz hər şeyi tikdik, bircə siz qalmısınız" demək üçün.
Eyni zamanda, Ermənistanın icazəsi olmadan onun ərazisində tikinti başlanıla bilməz. Ermənistan isə bu dəhlizin statusu ilə hələ rəsmən razılaşmayıb, üzərinə icrasi vacib olan öhdəlik götürməyib. Sadəcə, Vaşinqtonda belə bir niyyətinin olduğunu təsdiqləyib.
Hazırda Türkiyə və Azərbaycan arasında alternativlər də gündəmdədir. Məsələn, İran üzərindən keçən alternativ dəhlizlər və ya Naxçıvana paralel yollar inşa edilir. Bu, Zəngəzur dəhlizinə "məcburi" alternativlər yaradır.
Zəngəzur dəhlizi texniki deyil, geosiyasi səbəblərlə ləngiyir. Ermənistan hissəsində siyasi razılaşma olmadan tikinti aparmaq mümkünsüzdür. 43 km-lik hissə ən sona saxlanılır, çünki ən mübahisəli və açar nöqtədir.
Azərbaycan və Türkiyə bu vaxtdan istifadə edib öz hissələrini tamamlayır, bu da gələcəkdə təzyiq vasitəsinə çevrilə bilər.
“8 avqust sənədi”, yəni Trump Marşrutu (TRIPP) - Zəngəzur dəhlizinin açılmasına şərait yaradır. O, Azərbaycanı Naxçıvan muxtar vilayətinə birbaşa quru əlaqəsi ilə bağlayan nəqliyyat, enerji və ticari infrastrukturun vaxtla reallaşmasına imkan verir. Eyni zamanda, bu layihə böyük iqtisadi potensiala malik olmaqla yanaşı, Cənubi Qafqazda ABŞ-ın siyasi və strateji təsirini artırır, Rusiyanın və İranın regional rolu məhdudlaşır.
Mövcud məlumatlara görə, “8 avqustda Vaşinqtonda” (2025-ci il) imzalanan razılaşma - TRIPP (“Trump Route for International Peace and Prosperity” - Zəngəzur dəhlizi) hələ tam icra mərhələsinə keçməyib. Hazırda "8 avqust sənədi" əsasən “siyasi niyyət bəyannaməsi” səviyyəsindədir və onun tam hüquqi-məcburi status alması üçün bir sıra texniki və siyasi maneələr qalmaqdadır".
Akif NƏSİRLİ
