Səhnə gözəli Tutu Həmidova niyə unuduldu?
.jpg?v=1520254601)
Səhnədən ayrılandan sonra özünü həyatda qərib hiss edirdi. Elə bilirdi ki, səhnəsiz yaşaya bilməz, ancaq yaşadı, özü də uzun illər. Onun haqqında düşünəndə xəyalıma sonu görünməyən dəniz və o dənizin tən ortasında üzən tək sərnişinli qayıq gəlir. Bu qayıq tufanlardan can qurtarıb sahilə yan almağa tələsir, sahildə isə onu nə gözlədiyindən xəbərsizdir. Ayrılıqlar, ağrı-əzab, göz yaşı və hicran dolu günlər yazılacaqdı taleyinə. Heç buna hazır da deyildi. Bunlar sonra baş verəcəkdi...
Hələ gəncliyinin çiçək çağını yaşayırdı, hələ tamaşaçı sevgisinin ağuşunda idi, hələ səhnənin ecazkarlığının işığında itib-batırdı. Hər şey gözlərində təmiz və gözəl idi. Səhnənin
dərinliyində tamaşaçı mehr-məhəbbətinin içində xoşbəxt idi. Zərif
barmaqlarından süzülən rəqs elementləri səhnə gözəlini daha da
möhtəşəm edirdi. Səhnədə canlandırdığı hər bir rəqsi təqdim edərkən
tamaşaçı alqışını qazanmağı düşünmürdü, tək istəyi məhəbbətlə
dop-dolu ürəyinin xalq rəqslərinin ritmi ilə həmahəng olması idi. Azərbaycan səhnəsində gözəl,
zərif, məlahətli qadınlar çox olub, bütün bunların fonunda da istedadlı
olublar. Həm istedadlarına, təbii oyun, ifa tərzinə, həm də qeyri-adi
gözəlliyə malik olduqları üçün tamaşaçı məhəbbəti qazanıblar.
Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti, dövrünün tanınmış rəqqasəsi
Tutu Həmidova səhnə gözəlləri sırasında xüsusi yer tutub. İndiki nəsil Tutu Həmidovanı tanımır,
hətta peşəkar rəqslə məşğul olan gənclərin əksəriyyətinə də onun
adı yaddır, tanış deyil. Yaradıcılığının bəhrə verdiyi çağda həyat
yoldaşının təkidi ilə səhnədən uzaqlaşan Tutu Həmidova uzun illər
səhnədən kənarda yaşamağa məhkum olunub. Bu durnaboylu, incəbelli,
gözəllər gözəli xanımın səhnədən ayrılması onunla səhnədə tərəfmüqabil
olan həmkarlarına da pis təsir edib. Lakin taleyin gərdişinə boyun əyməkdən
başqa çarəsi qalmayıb Tutu xanımın.
"Tutu Həmidovadan da yaz..."
Uzun illər Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblının solisti olan Tutu Həmidiova haqqında bir neçə dəfə yazmağa cəhd etmişəm. Hətta öz sağlığında dəfələrlə ona zəng vurub görüşmək istədiyimi bildirmişəm, ancaq o həmişə müsahibədən yayınıb. Tutu Həmidovanın adını ilk dəfə xalq artisti, görkəmli rəqs ustası Roza Cəlilovadan eşitmişdim. Roza xanım keçən nəsil rəqqasələr arasında Tutu xanımın adını xüsusi sevgi və sayğı ilə çəkirdi. Roza xanımdan eşitmişəm ki, o, milli rəqslərimizi gözəlliklə, incəliklə ifa edib. "İnnabı" rəqsini isə təkrarsız oynayırmış. Bu rəqsi ifa edəndə Tutu quş kimi qanadlanırmış, zərifliyi, gözəlliyi ilə süslədiyi "İnnabı"nı ondan sonra heç kəs elə şövqlə oynamayıb. Bir neçə il əvvəl məşhur rəqqas, Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblının keçmiş solisti, xalq artisti Böyükağa Məmmədovdan müsahibə götürmək üçün onun Yasamaldakı ("İnşaatçılar" metro stansiyasının yanında) mənzilinə getmişdim. Böyükağa müəllim məni çox yaxşı qarşıladı və çox səmimi bir söhbət etdik. O mənə dedi ki, Tutu Həmidovadan da yaz. Sonra əlavə etdi ki, yaxınlığımızda olur. Böyükağa müəllimə dedim ki, ona çox zəng vurmuşam, amma razılaşmır. Böyükağa müəllim mənə söz verdi ki, müsahibə üçün Tutu Həmodovanın razılığını alacaq.
Arxamca çırpılan qapı-tənha qadının içinə axan qüssə...
Bir
neçə gün sonra yenə Tutu xanımgilə zəng etdim, dedi ki, gəl, gözləyirəm
səni evdə. Sevincək getdim, qapını yaşlı bir qadın açdı, cavanlıq
yaşını çoxdan arxada qoysa da, incə, zərifliyini itirməmişdi Tutu
xanım. Məni içəri dəvət etdi və qonaq otağına keçdik. Mən oturdum, Tutu
xanım isə birdən-birə təlaşlandı ki, vay, sizi çağırmışam, amma mən
bacımla həkimə getməliyəm, siz çıxıb gedin, sonra gələrsiniz. Tutu
xanımda nə baş verdiyini anlaya bilmədim heç cürə. Ev sahibəsinin
müşayiəti ilə evi tərk etdim. Sonra öyrəndim ki, Tutu xanım həkimə
getmirmiş, heç bacısı da yox imiş, sadəcə məni kənar şəxs saydığı
üçün ünsiyyətdə olmaq istəməyib. Gözüm görə-görə Tutu Həmidova ünsiyyətdən
imtina etmişdi. Bu məni uzun müddət düşündürdü, indi də düşündürür.
Əlbəttə, o illərdə Tutu Həmidova
ilə bağlı müxtəlif şayiələr ayaq açmışdı, onlar arabir mənim qulağıma
da çatırdı... Guya ki, Tutu xanım psixi problemlər yaşayır, adamı tanımır,
fikrini dolaşıq ifadə edir və sair... Bunlar ola bilsin yalandır, özünə
qapılan bir insanın sirrinə vaqif ola bilməyənlərin uydurmasıdır.
Lakin görünən odur ki, Tutu Həmidova özünə qapılıb keçmişlə birdəfəlik
üzülüşmək istəyirdi. Bu xanımın tərkidünyalığa qapılmasının elə
birinci səbəbi biganəlik olub. Üzü dönük insanlar əhdə vəfa qılmayıb
bu xanıma laqeyd yanaşıblar. Bu xanımın milli rəqs sənətinin inkişafında gərgin fəaliyyətinə, əməyinə baxmayaraq,
uzun müddət diqqət və qayğıdan məhrum edilməsi, vaxtında öz qiymətini
ala bilməməsi həqiqətən də adamı sarsıdır. İçində ağlayıb, içində
etiraz edən adamların səsi heç kəsə çatmır, səsi içində boğulur, özünü
də qəhər və qüssə içində boğub öldürür.
"Hamıdan gözəl idi Tutu"
Tutu xanım artıq rəhmətə gedib, onun adı kimi, xatirəsi də çox az adam tərəfindən yada salınır. Bir vaxtlar səhnənin mavi sinəsində üzən, gözəllikdə səhnə işıqları ilə yarışa girən Tutu Həmidovanın səssiz ölümü daxilən narahat etdi məni. Səhnəyə gəlişi böyük ajiotaj yaradan, onun ifasına, ifasının da fövqündə gözəlliyinə, zərifliyinə tamaşa kəsilməyə gələnlər də illər sonra sanki unutdu onu... Səhnədən ayrılandan sonra gözlər onu çox axtardı, ancaq indi Tutunun həyatı başqa idi. O, tamaşaçıları unutmasa da, tamaşaçılar hardasa yadırğadı onu.
Ölümündən bir neçə il keçib Tutu xanımın. Yaxın rəfiqəsi, milli rəqs sənətimizin korifeyi Roza Cəlilovanın xatirlərində yaşayan Tutu Həmidovanın xatirəsinə işıq tutacağıq. Nə yaxşı Roza xanım var, bütün keçmiş sənətkarlar haqda ürək dolusu ilə danışır. Tutudan da həmçinin. Onlar səhnədə də, həyatda da yaxın olublar. Roza xanımgilə getdim, onun sadə və işıqlı mənzilində oturub Tutu Həmidovadan danışdıq: "Mən səhnəyə gələndə on üç qız vardı, hamısından gözəl Tutu idi. Onun rəqsləri də mənalı idi, qeyri-adi idi. Məsələn, biz xorla, solistlə çıxış edirdik, o isə həm oxuyur, həm də oynayırdı. Tutunun tərəfmüqabili Azərbaycan peşəkar rəqs sənətinin atası Əlibaba Abdullayev olardı. Tutudan sonra onun ifa etdiyi janr itib-batıb, onu təkrar edən yoxdur. Onun ifa etdiyi rəqslərin çoxu mahnı ilə idi, o həm oxuyurdu, həm oynayırdı, bu isə çox çətin idi, amma Tutu onun öhdəsindən gəlirdi. "Dilbərim", "Bir dənəsən", "Yaylığım", "Qarabağ maralı"-bax, bu rəqslər, demək olar ki, Tutu Həmidova ilə getdi".
Səhnə nə qədər cazibəli, sehrli olsa da, hətta müqəddəs aləm sayılsa da, burada sənətlə yanaşı, paxıllıq da, həsəd də, qısqanclıq da, dedi-qodu da, bir-birinin uğurlarına qənim kəsilmək də olur. Çox nadir hallarda səhnə adamları arasında dostluğa rast gəlinir.
Gəncəli qızın ecazkar "İnnabı"sı...
Roza ilə Tutu həqiqi dost olublar.
Dostluq münasibətlərinin səmimiliyi və əbədiliyi onların qoşa
çəkdirdiyi şəkillərində də özünü göstərir. Bu şəkillərdə Roza və
Tutunun ən xoşbəxt günləri əks olunub. Yaxın-uzaq ölkələrə qastrollar,
səfərlər, gül-çiçək-yağışı, tamaşaçı alqışı bu cüt səhnə bacısını
təqib edirdi. Uğurların ağuşunda məst idilər. Roza xanımın dediklərindən:
"Tutu
rəqs sənətini ürəkdən sevirdi. O çox gözəl, gözəl olduğu qədər də mülayim,
həlim, mehriban, çox bilib az danışan
bir xanım idi. Gördüm ki, Tutu xanımla xasiyyətimiz eynidir,
yaxınlaşdıq, dostluq etdik. Bilirsən, bizim sözümüz bir-birimizin
boğazından keçirdi. Biz eyni zamanda bir-birimizin rəqslərinə də
heyranlıqla baxırdıq. Tutu xanım gəncəli idi. Anam danışırdı ki,
1930-31-ci ildə atam Gəncəyə birinci katib təyin olunub və orada yaşayarkən
Tutunun anasıgillə qonşu olublar. Tutu Leyla Bədirbəylidən sonra rəqs sənətində
gözəl qadın idi. O, səhnəyə çıxırdı, oxuyub oynamamışdan əvvəl tamaşaçılar
onu alqışlayırdı. Onun uca qaməti, boy-buxunu, yaraşığı, təbii gözəlliyi
tamaşaçını valeh edirdi. Amma indi görürsən ki, rəqqasələr səhnəyə
çoxlu daş-qaşla çıxır. Tutunun isə üstündə iki təbii daş olan başlığı
vardı. "İnnabı" rəqsini Tutu qeyri-adi dərəcədə gözəl oynayırdı.
Bilirsiz necə? O bu rəqsi ifa edərkən səhnəyə üzündə örpək çıxırdı,
tamaşaçı da gözləyirdi ki, üzündən örpəyi nə zaman açacaq. Əlibaba
Abdullayev rəqsi elə qurmuşdu ki, o, rəqsi bitirib üzünü açır və dərhal
da səhnəni tərk edirdi".
Su satan qızın səhnə həyatı...
Tutu Həmidovanın rəqs sənətinə, səhnəyə təsadüf nəticəsində gəldiyini deyən Roza xanımın sözlərinə görə, o, Əlibaba Abdullayevin kəşfi olub: "Özü danışırdı ki, Sabir bağının yanında "budka"da su satırmış. Əlibaba müəllim də hər dəfə oradan keçəndə görürmüş ki, bir gözəl qız su satır. O, Tutu xanımı səhnəyə dəvət edib və onu Filarmoniyaya gətirib. Bizim evimiz o vaxt Filarmoniya ilə üzbəüz idi, onda məktəbdə oxuyurdum. Qızlar gəlib keçəndə görürdüm ki, onların arasında uca boylu, buruq saçlı bir qız da var-bu Tutu Həmidova idi. Saçları o qədər gözəl idi ki, ətrafdakılar onun saçlarına da pərəstiş edirdi. 1945-ci ildə Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblı İrana qastrola getmişdi, Tutu da o səfərdə iştirak edirdi, oradan qayıdandan sonra o qızlara daha da maraqla baxırdıq. O, səhnəyə gəldiyi gündən getdiyi günə qədər yalnız Mahnı və Rəqs Ansamblında işləyib. Tutu ilə olan şəkillərimə tez-tez baxıram, deyirəm ilahi... Nə isə... Amma öləndə böyük əziyyətlə öldü (qəhərlənir). Skleroz oldu, yaddaşında problem yarandı. Həyat yoldaşını çox istəyirdi, o vəfat edəndən sonra Tutu xanım ruhdan düşdü. Mən yoldaşının üçünə gedəndə gördüm ki, bir tərəfdə sakitcə oturub, məni görəndə ayağa durdu, o biri otağa keçdik, bir az dərdləşdik. Tutu 1922-ci ildən idi, təxminən 90 il yaşadı, iki-üç ildir vəfat edib. Gözəl idi... Səhnə də gözəlliyi sevir. Tutu Həmidova Ramiz Məmmədovla "Naz eləmə" rəqsini ifa edirdilər, çox gözəl oynayırdılar. Hər ikisi səhnəyə yaraşırdı, səhnə də onlara. Tutu xanım iki dəfə ailə həyatı qurub, birinci həyat yoldaşı rəhmətə getdikdən sonra ikinci dəfə ailə həyatı qurdu. O vaxt qastrollara çox gedirdik, o, qastrola gedəndə yoldaşı da yanınla gedirdi, axırda yoruldu. İki oğlu vardı. Yoldaşı təkid etdi ki, daha işdən çıx gəl otur evdə, nə işləmisən bəsindir. 1959-cu ilin 23 fevralında bizə eyni gündə əməkdar artist fəxri adı verdilər. 1962-ci ildə isə məcburiyyət qarşısında səhnəni tərk etdi. 1963-cü ildə biz Tunisə gedəndə artıq o bizimlə getməmişdi. Sonra mənə etiraf edirdi ki, səhnədən ayrıldığına peşman olub. 15 il olardı ki, Tutu səhnədən getmişdi, həmişə məndən "Roza xanım, sənin rəfiqən Tutu xanım hardadır" deyə soruşurdular. Salman Mümtaz adına Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin rəhbəri Maarif Teymur sağ olsun, arxivdə onunla bağlı materiallardan ibarət fond yaradıb. Adamı narahat edən bilirsiz nədir? Belə sənətkarların unudulmasıdır. Gərək onlar haqqında ensiklopediyalarda məlumatlar verilsin ki, çətin dövrdə- Azərbaycan qızlarını ailələri səhnəyə buraxmadığı illərdə səhnəyə Tutu kimi sənətkarlar gəlib. Bunu gənc nəsil bilməlidir. Tutu hələ məndən neçə il əvvəl səhnəyə gəlib. Tutunun ömrünün son illərində tez-tez ona dəyirdim, arada hətta gecələr də yanında qalırdım. Xasiyyətimdir, həmişə qızları axtarmışam. Axırıncı dəfə yanına ölümündən xeyli əvvəl getmişdim. Oğlu deyirdi ki, bura gələndə zəng edin mən də evdə olum. Axırıncı dəfə gedəndə oğlu yaxşı stol açmışdı. Tutu hey mənə "ye,ye" deyirdi. "Tutu, yeyirəm" dedim. Tutu çox xarab olmuşdu, o ağılları başdan alan gözəlliyindən əsər-əlamət qalmamışdı. Onun bu halı ürəyimi parçalayırdı. Dedim, daha onu görməyə gəlməyəcəyəm, çünki onun halına tab gətirə bilən ürəyim yoxdur. Elə telefonla danışırdım. Tutu əvəzsiz dost idi. İnanın ki, elə adamlar səhnəyə tək-tək gəlir. Paxıllıq bilməzdi, saf idi. Allah ona rəhmət eləsin. Xalqımız onu unutmasın" .