Azərbaycanda alternativ (bərpa olunan) enerji mənbələri: mövcud vəziyyət, əsas prioritetlər və perspektiv imkanlar

Tarix: 24.09.2015 / 05:10
Bölmə: İqtisadiyyat

Son illər beynəlxalq aləmdə neft və qazdan istifadə edilməsi sahəsində ortaya çıxan çoxsaylı problemlər, onların ətraf mühitə vurduğu külli miqdarda ziyan alternativ enerji mənbələri sahəsində həyata keçirilən tədbirlərin daha da sürətləndirilməsinə yol açıb. Bu müstəvidə də dünya dövlətləri tərəfindən ekoloji baxımdan təmiz enerji mənbələrindən istifadə etməklə elektrik enerjisinin alınması sahəsində görülən işlərə çəkilən xərclər ildən-ilə artmaqda davam edir.

Son dövrlər dünya ölkələri özlərinin yanacaq-energetik balansına yeni enerji mənbələrinin cəlb edilməsinə çalışırlar. Bu istiqamətdə külək, günəş, dalğa, qabarma- çəkilmə, kiçik çayların hidroloji enerjisi kimi qeyri-ənənəvi enerji mənbələri xüsusi yer tutur. Bu tip alternativ (bərpa olunan) enerji mənbələrinin potensial imkanları sonsuzdur. Onların ekoloji təmizliyi heç kəsdə şübhə doğurmur. Son məlumatlara görə, dünyanın aparıcı ölkələri tərəfindən alternativ enerji mənbələrindən istifadəni nəzərdə tutan layihələrin reallaşdırılmasına təxminən 220-250 milyard ABŞ dolları xərclənib ki, bu da adıçəkilən sahənin gələcəkdə dünyanın əsas yanacaq-enerji mənbələrindən birinə çevriləcəyini sübut etməkdədir. Bu baxımdan külək, günəş, dalğa, qabarma-çəkilmə, kiçik çayların hidroloji enerjisi kimi qeyri-ənənəvi alternativ enerji mənbələrinin potensial imkanları kifayət qədər genişdir. Bir tərəfdən, bu enerji mənbələrinin təsərrüfat dövriyyəsinə qatılması üzvi (neft-qaz, torf, daş kömür, odun və s.) yanacaqların istifadəsini azaldır, enerjiyə qənaət edir, ekoloji şəraiti yaxşılaşdırır. Digər tərəfdən, müasir dövrdə dünya ictimaiyyətini narahat edən suallardan biri də budur ki, bəşəriyyət enerjiyə getdikcə artan tələbatı necə ödəyəcək? Hətta enerji böhranı həll edilsə belə, dünya gec-tez bu problemlə - bərpa olunmayan enerji mənbələri olan neft, qaz, daş kömürün tükənməsi ilə üz-üzə dayanacaq. Bu mənbələrdən nə qədər aktiv istifadə ediriksə, onlar bir o qədər azalır və bahalaşır. Hesablamalara görə, hələ bugünkü istismar tempi ilə daş kömür 400-500, neft və qaz isə maksimum 100 ilə çatacaq. Digər tərəfdən, Yer təkinin istismarı və yanacağın yandırılması planeti eybəcərləşdirir, onun ekologiyasını getdikcə pisləşdirir. Başqa sözlə, bəşəriyyət qarşısında ekoloji təmiz, bərpa olunan alternativ enerji mənbələrinin mənimsənilməsi məsələsi getdikcə aktuallaşır. Bunların içərisində yalnız günəş və külək enerjisi, bioloji resurslar tükənməz və təbiətə tam təsirsizdir.

Alternativ energetika təkcə ətraf mühitin mühafizəsi üçün vacib deyil. O, ölkələrin, ərazilərin, təsərrüfat sistemlərinin neftdən və onun qiymətindən asılılığını yumşaldır. Regionun xüsusiyyətindən asılı olaraq, alternativ enerjidən istifadənin strukturunda bu və ya digər mənbə üstünlük təşkil edir. Məsələn, İslandiya, Danimarka və ABŞ-ın bəzi ştatlarında alternativ enerji istehsalında üstünlük geotermal mənbələrə verilir. Norveçdə əsasən kiçik gücə malik hidroenergetik qurğulardan istifadə edilir. Düzən ərazilərdə külək elektrostansiyalarından, cənub regionlarda günəş batareyalarından istifadə edilir. Zəngin meşə ehtiyatlarına malik ölkələrdə biokütlənin (yonqar, talaşa) yanma texnologiyasından geniş istifadə edilir. Göründüyü kimi, qeyri-ənənəvi enerji mənbələrindən istifadə iki vacib şərtə əsaslanır: yanacaq mənbəyinin bərpa olunan olması; verilmiş ərazidə mövcudluğu.

Qeyri-ənənəvi (alternativ) bərpa olunan enerji mənbələri aşağıdakılardır: biokütlə enerjisi (bioqaz); külək enerjisi; günəş enerjisi; hidroelektrik enerjisi; geotermal enerji; dalğa enerjisi; nüvə parçalanmasından yaranan enerji; termonüvə sintezi enerjisi; hidrogen yanacağı enerjisi; qabarma-çəkilmə enerjisi; dünya okeanının termik enerjisi.

Azərbaycan günəşli və küləkli günlərin miqdarına görə tükənməz enerji potensialı baxımından əlverişli imkanlara - bərpa olunan təbii sərvətlərə malikdir. Günəş enerjisindən istifadə sahəsində 3000 Kvt-a qədər gücə malik elektrik stansiyaları qurmaqla ildə 13 min ton şərti yanacağa qənaət etmək, atmosferdə karbon qazını 23 min ton azaltmaq olar. Ölkəmizdə külək enerjisinin illik potensial gücü 800 Mvt, başqa sözlə, 4 mlrd kvt/saatdır. Bu da, öz növbəsində, ildə 1 milyon ton şərti yanacağa, 3.7 mln. ton karbon qazına qənaət deməkdir. Bundan əlavə, respublika bioqaz, termal sular və dəniz dalğası kimi digər qeyri-ənənəvi enerji ehtiyatlarına malikdir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, alternativ enerji mənbələrinin istifadəsi bu potensialın yüksək olduğu və ənənəvi yanacaq resurslarının çatışmadığı rayonlarda daha perspektivlidir.

Azərbaycan böyük ənənəvi enerji resurslarına - neft və qaz ehtiyatlarına malikdir və yaxın yüz ildə ölkəmizin enerji təhlükəsizliyi tam təmin olunub. Ancaq ənənəvi enerji mənbələrinin tədricən tükənməsi, bahalaşması, onlardan istifadə zamanı ətraf mühitə külli miqdarda ziyan vurulması son zamanlar, bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycanda da alternativ (bərpa olunan) enerji növlərindən istifadə zərurətini yaradır. "Azərbaycanda alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması" üzrə Dövlət Proqramında külək, günəş, hidro, biokütlə və geotermal enerji mənbələrindən geniş və səmərəli istifadə olunması üçün konkret məsələlər qoyulub. Dövlət Proqramına müvafiq olaraq ölkədə külək və günəş enerjisinin paylanması üzrə xəritələr, cədvəllər hazırlanıb, kiçik çayların, kanal və digər su axarlarının enerji potensialının öyrənilməsi həyata keçirilib. Azərbaycanda bu tip yerlər ucqar dağ kəndləri və dağlıq ərazilər, xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri ola bilər. Azərbaycanın, demək olar ki, bütün əraziləri zəngin alternativ enerji resurslarına malikdir. Ölkəmizin cənub rayonları və Naxçıvan çox yüksək günəş enerjisi resurslarına malikdir. Dəniz neftçıxarma sahələrində, dənizçilikdə, Şirvan Milli Parkı və Ağgöl dövlət təbiət qoruğuna dalğa energetikası effektiv tətbiq oluna bilər. Abşeron-Qobustan ərazisi yüksək külək energetikası potensialına malikdir.

Azərbaycanda bu imkanlar artıq diqqət mərkəzindədir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 21.10.2004-cü il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı" qüvvədədir. Alternativ enerji mənbələrindən istifadə edilməsi ölkəmizdə istilik elektrik stansiyalarında yandırılan yanacağa qənaət edəcək, ətraf mühitə atılan zərərli tullantıların miqdarını azaldacaq, insanlara əlavə qazanc gətirəcək. Aparılmış çoxillik müşahidələr və tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunub ki, Azərbaycanın Xəzəryanı ərazisində küləyin illik orta sürəti 40-50 metr hündürlükdə saniyədə 7 metrdən az deyil. Abşeron yarımadasında isə 12-14 metr hündürlükdə bu göstərici saniyədə 5,6-7,1 metr intervalında dəyişir. Külək enerjisi qurğuları müxtəlif - kiçik (0,1-30 kVt (kilovat), orta və böyük gücə (0,33-5 MVt) malikdir. Təyinatına görə onlar müvafiq olaraq fərdi və şəbəkə qurğularına bölünür. Kiçik gücə malik energetik qurğular əsasən fərdi elektrik tələbatçılarını (fərdi və bağ evlərini, kiçik fermer təsərrüfatlarını, müxtəlif məişət xidməti obyektlərini və s.) elektrik enerjisi ilə təchiz etmək üçün istifadə olunur. Orta və böyük gücə malik olan energetik qurğular isə yüksək gərginlikli elektrik sisteminə qoşularaq onun dayanıqlı və fasiləsiz işləməsinə şərait yaradır.

2009-cu ildə özəl şirkət tərəfindən Xızı rayonunun Şurabad kəndi yaxınlığında külək enerjisindən elektrik enerjisi istehsal edən pilot layihə həyata keçirilib və həmin ərazidə Danimarka istehsalı olan 0,85 MVt gücə malik olan 2 külək enerjisi qurğusu (KEQ) quraşdırılıb. Qurğular vasitəsilə bir il ərzində 7 milyon kVt-saat elektrik enerjisi istehsal olunaraq yüksək gərginlikli elektrik sisteminə ötürülüb. Bu qədər elektrik enerjisi Xızı rayonunun tələbatını 50 faiz ödəməklə bərabər tələbatçıları "yaşıl enerji" ilə təmin edib. Yeri gəlmişkən, bu qədər elektrik enerjisinin istilik elektrik stansiyasında istehsalına 2 milyon kubmetr təbii qaz tələb olunur. Şirkətin yeni layihəsinə görə, hazırda hər birinin gücü 3 MVt olan 16 KEQ-dən ibarət külək parkının yaradılması üçün işlər yerinə yetirilir. Bundan əlavə, Qobustan Eksperimental Poliqonu və Tədris Mərkəzinin ərazisində hər birinin gücü 0,9 MVt olan 3 KEQ quraşdırılıb.

Avropa İttifaqı dövlətlərinin rəsmi məlumatına görə, təkcə külək enerjisindən istifadə olunması atmosferə atılan karbon qazının miqdarını 2020-ci ildə 236 milyon ton azaltmağa imkan verəcək. Azərbaycanın iqlim şəraiti günəş enerjisindən istifadə etməklə elektrik və istilik enerjisinin istehsalını artırmağa geniş imkanlar açır. Ölkəmizdə günəşli saatların miqdarı il ərzində 2400-3200 saat, 1 kvadratmetr yer səthinə düşən günəş enerjisinin miqdarı 1500-2000 kVt-saatdır. 2010-cu ildən Sumqayıt Texnologiyalar Parkında "Günəş kollektorları və qazanları" zavodu fəaliyyət göstərir. Yüksək keyfiyyətə malik olan bu kollektorların iş prinsipi suyun qızdırılmasından ibarətdir. Kollektorlar 1 saat ərzində 100 litr suyu hava şəraitindən asılı olaraq 40-80 selsi və daha artıq qızdırma gücünə malikdir. Zavodda təbii dövretmə prinsipi ilə işləyən qapalı isti su kollektorlarından və xrom çənlərdən ibarət su sistemləri və təzyiq altında işləyən boyler sistemləri də istehsal edilir. Həmçinin Qobustan Eksperimental Poliqonu ərazisində 1,8 MVt gücündə günəş elektrik stansiyası fəaliyyət göstərir.

Dağ rayonlarında fərdi tələbatçılar üçün kiçik dağ çaylarının enerjisindən istifadə etməklə kiçik gücə malik (30 kVt-a qədər) qurğuların, maldarlığın, quşçuluğun inkişaf etdiyi iqtisadi regionlarda isə sutkada məhsuldarlığı 5-15 kubmetr olan kiçik bioqaz qurğularının istehsalı çox fayda verir. Belə qurğuların istismarı zamanı alınan maye gübrələr əkinçilikdə məhsuldarlığı 15-20 faiz artırmağa şərait yaradır. Xəzər dənizi akvatoriyasında isə küləyin potensialından səmərəli istifadə etmək məqsədilə dəniz külək parkının yaradılması məqsədəuyğun olardı.

Vidadi XUDAŞOV

Yazı Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçündür.

DİGƏR XƏBƏRLƏR

Tarix: 12.12.2025 / 21:49

Avropa "Yaşıl keçid" istəyir, Azərbaycan buna da hazırdır...

Tarix: 11.12.2025 / 19:04

Mərkəzi Bank 7.25-dən başlayıb 6.75-ə düşdü - nə dəyişəcək?...

Tarix: 11.12.2025 / 18:11

2029-cu ildə Azərbaycan iqtisadiyyatı əsasən rəqəmsallaşacaq...

Tarix: 10.12.2025 / 18:15

Bu ölkə ilə Azərbaycanın geniş qarşılıqlı sərmayələr dövrü başladı...

Tarix: 10.12.2025 / 17:50

Rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişafına dair 2026–2029-cu illər üçün Strategiya təsdiq edildi - SƏRƏNCAM

Tarix: 10.12.2025 / 17:43

Azərbaycan Biznesinin İnkişafı Fondu Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə çevrildi - FƏRMAN

Tarix: 10.12.2025 / 12:15

Mərkəzi Bank uçot dərəcəsini azaltdı

Tarix: 10.12.2025 / 12:03

Mərkəzi Bank inflyasiya proqnozlarını açıqladı...

Tarix: 09.12.2025 / 19:50

Ölkədə kiçik və makro biznesin sayı sürətlə azalır - sürət 19 faiz artıb...

Tarix: 09.12.2025 / 19:36

Azərbaycanda Süni İntellekt Akademiyası... Sosial-iqtisadi tərəqqinin yeni mənbəyi...

Tarix: 09.12.2025 / 14:31

Şahdəniz kompressiya platformasının dayaq blokunun tikintisi üzrə müqavilə imzalandı

Tarix: 09.12.2025 / 13:52

"Azad olunmuş ərazilərin bərpasına büdcədən 25 milyard manatdan çox vəsait ayrılıb" - Baş nazir

VİDEO

Tarix: 27.11.2025 / 11:10

Biri ermənini öpür, biri sovet bayrağı qaldırır... Günümüzə baxın! - VİDEO

Tarix: 12.11.2025 / 11:05

Lavrov işdən kənarlaşdırılır, yoxsa oyun qurulur? - VİDEO

Tarix: 21.06.2025 / 08:15

Dünyada xaos böyüyür, Azərbaycana təhlükə də artır... - VİDEO

Tarix: 12.12.2025 / 21:49

Avropa "Yaşıl keçid" istəyir, Azərbaycan buna da hazırdır...

Tarix: 12.12.2025 / 20:25

Bəs deyirdilər Qarabağdan 120 min erməni gedib? - 23 min nə deməkdir?

Tarix: 12.12.2025 / 18:08

Emin Əmrullayevin hədəfi doğru, seçdiyi üsul mübahisəli...

Mədəni-maarif proqramları Azərbaycan cəmiyyətinin rifahı üçün strateji əhəmiyyət daşıyır