Azərbaycanın xarici siyasət xətti son otuz il ərzində regionda formalaşan ən sabit, ardıcıl və çoxvektorlu siyasi modellərdən biri kimi çıxış edir. Beynəlxalq hüquq baxımından Azərbaycan rəsmi şəkildə daimi neytral dövlət statusuna malik olmasa da, onun faktiki davranışı, enerji siyasətində müstəqilliyi, diplomatik balansı və regional proseslərdə tərəfsiz mövqeyini qoruması ölkəni Cənubi Qafqaz, eləcə də Orta və Mərkəzi Asiya məkanında real neytrallığın əsas nümunəsinə çevirir. Bu mənzərə Türkmənistanın 1995-ci ildə BMT tərəfindən tanınmış formal neytrallıq statusu ilə mahiyyət etibarilə kəskin ziddiyyət təşkil edir.
Türkmənistana verilmiş daimi neytrallıq statusu həmin dövrün geosiyasi reallıqlarından irəli gəlirdi. SSRİ-nin dağılmasından sonra Mərkəzi Asiyada yaranmış qeyri-müəyyənlik, Tacikistanda vətəndaş müharibəsi, Əfqanıstan faktoru, regionun böyük güclər arasında rəqabət zonasına çevrilmə risqi BMT-ni preventiv siyasi mexanizmlərə əl atmağa vadar etmişdi. Türkmənistanın neytral elan edilməsi regionda hərbi-siyasi balansı qorumaq, yeni ittifaqların və xarici hərbi mövcudluğun qarşısını almaq məqsədi daşıyan tampon strategiyanın tərkib hissəsi idi. Bu qərar ölkənin ardıcıl neytral davranışına və ya beynəlxalq münasibətlərdə balanslı praktikasına əsaslanmırdı, daha çox BMT-nin risqlərin azaldılmasına yönəlmiş siyasi yanaşmasının nəticəsi idi.
Sonrakı onilliklər isə bu statusun real məzmunla dəstəklənmədiyini açıq şəkildə ortaya qoydu. Türkmənistan klassik neytral dövlətlər üçün xarakterik olan açıq diplomatiya, regional etimad mühiti və çoxtərəfli əməkdaşlıq modelini formalaşdıra bilmədi. Əksinə, ölkə uzun müddət özünütəcrid siyasəti yürüdərək beynəlxalq iqtisadi və siyasi inteqrasiyadan kənarda qaldı. Xarici diplomatların, beynəlxalq təşkilatların və media qurumlarının fəaliyyətinə ciddi məhdudiyyətlər tətbiq olundu, regional təşəbbüslərdə iştirak minimuma endirildi.
Türkmənistanın davranışı qonşularla münasibətlərdə də neytral modelə uyğun gəlmədi. Qazaxıstan və Özbəkistanla illərlə davam edən sərhəd, tranzit və su ehtiyatları üzrə problemlər, Xəzər dənizinin hüquqi statusu məsələsində kompromisdən yayınma, Azərbaycanla “Kəpəz" (türkmən adı "Sərdar”) yatağı üzərindən yaranmış kəskin qarşıdurma və hətta hərbi eskalasiya riski neytral dövlət davranışı ilə ziddiyyət təşkil edirdi. 1990-cı illərin sonu və 2000-ci illərin əvvəllərində diplomatik əlaqələrin faktiki dondurulması və hərbi ritorika Türkmənistanın neytrallığının praktikada işləmədiyini göstərən açıq nümunələr idi.
Bununla yanaşı, Türkmənistan uzun illər enerji ixracında real seçim imkanına malik olmayıb. Qaz ixracı faktiki olaraq Rusiya üzərindən həyata keçirilib, qiymət və həcmlər Moskva tərəfindən müəyyən olunub. Bu vəziyyət ölkəni bir aktordan iqtisadi cəhətdən asılı hala salıb və onun xarici siyasətdə manevr imkanlarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırıb. Klassik neytral dövlətlər üçün əsas şərtlərdən biri iqtisadi müstəqillik və strateji resurslar üzərində suveren nəzarətdirsə, Türkmənistan bu meyarı uzun müddət təmin edə bilməyib. Bu səbəbdən onun neytrallığı hüquqi baxımdan tanınsa da, real siyasətdə daha çox deklarativ və simvolik xarakter daşıyıb.
Azərbaycanın mövqeyi isə tamamilə fərqli siyasi məntiq üzərində qurulub və bu fərq zaman keçdikcə daha aydın görünür. Azərbaycan müasir xarici siyasət kursunu yalnız rəsmi bəyanatlarla deyil, ardıcıl dövlət təcrübəsi ilə beynəlxalq hüququn fundamental prinsiplərinə söykənərək aparıb. Suverenliyə və ərazi bütövlüyünə hörmət, dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaq, gücdən istifadənin rədd edilməsi və münaqişələrin siyasi-hüquqi yollarla həlli ölkənin diplomatik davranışının əsas xəttini təşkil edib. Azərbaycan öz təhlükəsizlik və inkişaf maraqlarını təmin edərkən hər hansı qlobal hərbi-siyasi blokun institusional üzvü olmaqdansa, müxtəlif güc mərkəzləri ilə paralel və çevik əməkdaşlıq modelini seçib.
NATO ilə tərəfdaşlıq münasibətlərinin saxlanılması, Avropa İttifaqı ilə strateji enerji dialoqunun qurulması, Rusiya ilə siyasi və təhlükəsizlik sahəsində qarşılıqlı maraqlara əsaslanan əlaqələrin davam etdirilməsi, İran və Türkiyə ilə regional balansı gücləndirən münasibətlərin qorunması Azərbaycanın çoxvektorlu diplomatiyasının real məzmununu formalaşdırır. Bu siyasət qarşıdurma yaratmır, əksinə, regionda proqnozlaşdırıla bilən və sabit mühitin formalaşmasına xidmət edir.
Azərbaycanın praktik neytrallığının ən mühüm dayaqlarından biri enerji strategiyasıdır. Bakı-Tbilisi-Ceyhan, TANAP, TAP və ümumilikdə Cənub Qaz Dəhlizi ölkəyə enerji marşrutları üzərində tam suveren nəzarət imkanı verib. Bu layihələr Azərbaycanı tək bir bazardan və ya tranzit ölkədən asılı vəziyyətdən çıxarıb və onu Avropa ilə uzunmüddətli və bərabərhüquqlu münasibətlərə daxil edib. Enerji resurslarının şaxələndirilmiş marşrutlar vasitəsilə ixracı Azərbaycanın həm iqtisadi, həm də diplomatik müstəqilliyini möhkəmləndirib və neytral balans siyasətini real məzmunla təmin edib.
Regional münasibətlərdə də Azərbaycan gərginlikdən yayınan, balans yaradan və vasitəçilik potensialı saxlayan xəttə üstünlük verir. Qonşu dövlətlərlə sabit və institusional əlaqələrin qurulması, hərbi bloklaşmanı dərinləşdirən addımlardan çəkinilməsi, mübahisələrin beynəlxalq hüquq və məhkəmə mexanizmləri vasitəsilə həllinə üstünlük verilməsi bu siyasətin tərkib hissəsidir. Haaqa arbitrajında qaldırılmış işlər Azərbaycanın gücdən deyil, hüquqdan istifadə edən dövlət modeli qurduğunu göstərir.
Bu xüsusiyyətlər Azərbaycanın neytrallığının hüquqi sənədlərlə deyil, real davranış və davamlı təcrübə ilə təsdiqləndiyini ortaya qoyur. Azərbaycan həm Qərblə, həm Şərqlə, həm NATO ilə, həm də Qoşulmama Hərəkatı ilə paralel əməkdaşlıq apararaq heç bir blokun orbitinə daxil olmadan öz milli maraqlarını qoruyur. Dövlətin beynəlxalq hərbi əməliyyatlarda iştirak etməməsi, regiondan kənar güc iddiaları irəli sürməməsi və dialoq platforması rolunu qoruması bu neytral-balans modelini daha da möhkəmləndirir.
Bu reallıq fonunda Türkmənistanın "neytrallıq imici"nin son illərdə yenidən aktuallaşdırılması daha çox Avropa İttifaqının enerji və nadir torpaq elementləri üzrə yeni marşrutlar axtarması, eləcə də Aşqabadın yeni bazarlara çıxmaq cəhdləri ilə bağlıdır. Lakin bu təşəbbüslər uzun illər davam etmiş özünütəcrid, iqtisadi asılılıq və regional etimadsızlıq fonunda real neytral davranış formalaşdırmır, daha çox siyasi imic yaratmağa xidmət edir.
Nəticə etibarilə faktlar göstərir ki, Cənubi Qafqaz və Orta Asiya məkanında real neytrallıq simvolu formal statusa malik olan dövlət deyil, davamlı balans siyasəti aparan dövlətdir. Bu baxımdan Azərbaycan modeli hüquqi sənəd üzərində deyil, enerji müstəqilliyi, diplomatik çeviklik, beynəlxalq hüquqa sadiqlik və uzunmüddətli strateji davranış üzərində qurulduğu üçün daha güclü, daha çevik və daha davamlıdır. Region ölkələri üçün öyrənilməli və tətbiq olunmalı nümunə məhz bu praktik neytrallıq modelidir.
Dəniz NƏSİRLİ
