Zəngəzur dəhlizi, ya Araz dəhlizi... İranın qorxusu...
Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı baş verənlər dünya miqyasında indi daha diqqətlə izlənilir. Baş verənlərə diqqət edən kanadanın "Geopolitical Monitor" nəşri yazır ki, dəhlizə dünyada xüsusi diqqətin olması heç də təsadüfi xarakter daşımır: "Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın materik hissəsini Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birləşdirəcək nəqliyyat marşrutudur.
Bakı və Ankaranın fəal şəkildə dəstəklədiyi layihə regional əlaqələrin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş böyük infrastruktur təşəbbüsüdür. Lakin Ermənistan və İran buna qəti şəkildə qarşıdırlar. Dəhliz həm də Rusiya və digər qlobal oyunçuları əhatə edən daha geniş geosiyasi dinamikaya toxunur.
Təklif olunan 40 kilometrlik dəhliz Ermənistanın Sünik rayonundan keçəcək. Azərbaycan tərəfdən dəhliz Horadiz-Ağbənd nəqliyyat magistralları və dəmir yolları şəbəkəsinə birləşdiriləcək. Türkiyə tərəfində isə Naxçıvan-İğdır-Qars dəmir yolu və avtomobil yolu ilə birləşdirilərək, Anadoluya və onun hüdudlarından kənara birbaşa quru yolu təmin edəcək. Azərbaycan artıq infrastrukturun öz hissəsinin inkişaf etdirilməsi, Ermənistanla sərhədə qədər uzanan magistral və dəmir yolu xətlərinin çəkilişində mühüm irəliləyiş əldə edib. Layihə regional ticarət yollarının genişləndirilməsi və Naxçıvanın milli iqtisadiyyata inteqrasiyası istiqamətində ölkənin daha geniş səyləri ilə strateji cəhətdən bağlıdır. Ermənistan isə dəhlizin tikintisi üçün heç bir səy göstərmir və buna qarşı çıxmaqda davam edir. İrəvanın etirazına cavab olaraq Bakı İran üzərindən alternativ tranzit marşrutu ("Araz dəhlizi") yaratmaq səylərini artırıb. Bu təşəbbüs İran ərazisindən materik Azərbaycan və Naxçıvan arasında maneəsiz tranziti asanlaşdıracaq yeni avtomobil və dəmir yollarının tikintisini əhatə edir. Bu marşrutun inkişafı Bakının geosiyasi gərginlik şəraitində strateji mobilliyə və iqtisadi dayanıqlığa nail olmaq əzmini vurğulayır. O, həmçinin gələcəkdə Cənubi Qafqazın iqtisadi və siyasi mənzərəsini formalaşdıracaq nəqliyyat marşrutlarının yaradılması və nəzarəti üçün regional mübarizəyə işarə edir. Zəngəzur dəhlizi Cənubi Qafqaz və digər regionlar üçün böyük iqtisadi və strateji əhəmiyyətə malikdir. Layihə logistika infrastrukturunu təkmilləşdirmək, nəqliyyat xərclərini azaltmaq və materik Azərbaycanla Naxçıvan arasında səyahət vaxtını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaqla Azərbaycanın Türkiyə və Avropa ilə ticarətini genişləndirmək məqsədi daşıyır. Daha səmərəli yük daşımalarını asanlaşdırmaqla dəhliz ölkənin tranzit qovşağı kimi mövqeyini gücləndirəcək və daha geniş iqtisadi diversifikasiya səylərinə töhfə verəcək. Belə genişlənmə kənd təsərrüfatı, istehsal və logistika kimi sektorları əhatə edəcək. Bundan əlavə, təkmilləşdirilmiş yerüstü əlaqələr Bakı və Naxçıvan arasında hava nəqliyyatından asılılığı azaldacaq, nəticədə əhəmiyyətli xərclərə qənaət və regional inkişaf təşəbbüslərini dəstəkləyəcək. Dəhlizin regional əlaqələrə də müəyyən təsirləri olacağı gözlənilir. Bu, Çin, Mərkəzi Asiya və Avropanı birləşdirən getdikcə daha vacib ticarət marşrutuna çevrilən Orta Dəhliz təşəbbüsünün təməl daşıdır. Dəhliz geosiyasi gərginliklər, xüsusən də Rusiya-Ukrayna münaqişəsi səbəbindən əhəmiyyətli fasilələrlə üzləşmiş şimal ticarət yollarına mühüm alternativdir. Layihə həmçinin Cənubi Qafqazın qlobal təchizat zəncirlərində rolunu artırmağı vəd edir. Artan səmərəlilik Mərkəzi Asiya ölkələrinə Avropa bazarlarına sərbəst çıxış əldə etməyə, onları qlobal iqtisadiyyata daha da inteqrasiya etməyə imkan verəcək. Bundan başqa, Orta Dəhlizin inkişafı türk dünyasında iqtisadi əməkdaşlığın artan tendensiyasına, Azərbaycan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya ölkələri arasında ticarət və investisiya əlaqələrinin gücləndirilməsinə uyğundur. Beləliklə, Zəngəzur dəhlizi təkcə regional infrastruktur layihəsi deyil, bir neçə qitədə iqtisadi mənzərəni dəyişə biləcək daha geniş transformasiya təşəbbüsünün bir hissəsidir.
Ermənistan suverenlik məsələlərini və tarixi şikayətləri əsas gətirərək layihəyə qəti şəkildə qarşı çıxır. Erməni rəsmiləri iddia edirlər ki, dəhliz ölkənin onu İran və Hind okeanı ilə birləşdirən mühüm nəqliyyat və ticarət yollarına çıxışını məhdudlaşdıra, potensial olaraq onun iqtisadi sabitliyinə xələl gətirə və geosiyasi təcrid vəziyyətini gücləndirə bilər. İran bu layihənin İranın regional tranzit qovşağı kimi rolunu marginallaşdıracağından və Cənubi Qafqazdakı strateji təsirini sarsıdacağından ehtiyat edərək Zəngəzur dəhlizinin ən sərt əleyhdarlarından biri olaraq qalır. Tehran ehtiyat edir ki, bu dəhliz İranı strateji tərəfdaş və Avrasiya İqtisadi İttifaqı (Aİİ) ilə ticarətdə əsas halqa olan Ermənistana birbaşa quru çıxışından məhrum edə bilər. Belə bir inkişaf İranın regional logistika və enerji bölgüsündə əsas vasitəçi kimi çıxış etmək qabiliyyətini zəiflədə bilər. Rusiyanın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı mövqeyi birmənalı deyil, onun Cənubi Qafqazdakı mürəkkəb geosiyasi maraqlarını əks etdirir. Moskva regional əlaqələri və ticarəti təşviq edən təşəbbüsləri ümumilikdə dəstəkləsə də, dəhlizin təsirlərindən ehtiyatlanır. Rusiya etiraf edir ki, təkmilləşdirilmiş nəqliyyat əlaqələri iqtisadi əməkdaşlığı asanlaşdıra və Avrasiya ticarət şəbəkələrində onun rolunu gücləndirə bilər. Bununla belə, layihə xüsusilə Türkiyənin regionda təsirinin genişlənməsi ilə bağlı strateji risklər də daşıyır. Moskva rabitənin inkişafından iqtisadi mənfəət əldə etməyə çalışır, eyni zamanda nə Türkiyəyə, nə də Azərbaycana qeyri-proporsional strateji üstünlük əldə etməyə imkan vermir. Buna görə də Rusiya çox güman ki, infrastrukturun inkişafı ilə bağlı regional müzakirələri dəstəkləyərək hesablanmış yanaşma nümayiş etdirəcək, eyni zamanda hər hansı yekun razılaşmanın əsas tərəfdaşları ilə münasibətlərin gərginləşməsinə gətirib çıxarmamasını təmin edəcək. Avropa İttifaqı da öz növbəsində regional əlaqələr yaratmaq səylərini dəstəkləyir. Qərb dövlətləri dəhlizin Avropa və Cənubi Qafqaz arasında iqtisadi əlaqələri gücləndirmək potensialını tanıyaraq, ona ticarətin genişləndirilməsi və xüsusilə enerji sektorunda təchizat zəncirinin dayanıqlığının artırılması üçün mühüm marşrut kimi baxırlar. Aİ həmçinin infrastruktura əlavə sərmayə yatırmaq imkanlarını araşdırır. Bu arada, Çin çox güman ki, Asiya və Avropa arasında tranzit keçid kimi onun strateji dəyərini tanıyaraq, dəhlizin "Kəmər və Yol" Təşəbbüsünə daxil edilməsi ideyasını alqışlayacaq. Pekin böyük ölçüdə neytral mövqe tutsa da, regionda başda Rusiya və İranla olan iqtisadi tərəfdaşlıqlarına zərər vurmamaq üçün hadisələri diqqətlə izləyir. Regiondankənar güclər dəhlizin həyat qabiliyyətini qiymətləndirdikcə, onun beynəlxalq ticarətin və siyasətin formalaşmasında rolu inkişaf etməkdə davam edir. Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh yolu ilə nizamlanma dəhlizin uğurla həyata keçirilməsinə, əhəmiyyətli iqtisadi artıma və regional sabitliyin möhkəmlənməsinə yol aça bilər. Tam fəaliyyət göstərən marşrut ticarəti genişləndirəcək, logistikanı sadələşdirəcək və bir-biri ilə daha çox əlaqəli Cənubi Qafqaz yaradaraq təkcə Azərbaycan və Türkiyə deyil, həm də Avrasiya ticarət şəbəkələrinə fayda gətirəcək. Genişlənmiş əməkdaşlıq uzunmüddətli regional inkişafa və iqtisadi dayanıqlığa töhfə verəcək infrastruktur investisiyalarını cəlb edə bilər. Lakin Ermənistan bu layihəyə müqavimət göstərməkdə davam edərsə, Azərbaycan Araz dəhlizinin inkişafı üçün səylərini artıracaq. Bu alternativin təşviqi İrəvanın strateji əhəmiyyətini azalda bilər, potensial olaraq iqtisadi uğursuzluqlara və itirilmiş ticarət imkanlarına səbəb ola bilər. Davam edən siyasi gərginlik xarici investisiyaların qarşısını almaqla və regional nəqliyyat şəbəkələrinin modernləşdirilməsini gecikdirməklə problemlər yaradır. Zəngəzur dəhlizinin dinamikası iqtisadi ambisiyaların və daha geniş geosiyasi manevrlərin mürəkkəb qarşılıqlı təsirini nümayiş etdirir və regionun Avrasiya ticarətində davamlı əhəmiyyətini gücləndirir".
Ramil QULİYEV
