BMT post-Qarabağ münaqişəsi dövründə nə iş görməlidir...
BMT dünyanın aparıcı qurumu kimi postmünaqişə dövründə də fəal olmalıdır. Bunu Prezident İlham Əliyev aprelin 9-da BMT Baş Assambleyasının 75-ci sessiyasının prezidenti Volkan Bozkırı qəbul edərkən deyib.
Dövlət başçısı bildirib: "BMT qurumları ilə bizim ənənəvi sıx əlaqələrimiz olubdur və bu əlaqələr davam edir. Müharibədən sonrakı dövr ərzində təmaslar daha fəal olub və bu təmaslar davam etdiriləcək və əlbəttə ki, bundan sonra BMT dünyanın aparıcı qurumu kimi postmünaqişə dövründə də fəal olmalıdır. Mən dəfələrlə bildirmişdim ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi həll olunub, Azərbaycan bunu həll edib və 30 ilə yaxın kağız üzərində olan qətnamələri yerinə yetirib və artıq münaqişə tarixdə qalıbdır. İndi isə yeni dövr başlayıb - quruculuq dövrü, bərpa dövrü. Artıq buna da start verilmişdir və BMT-nin bütün qurumları ilə, o cümlədən, biz artıq UNESCO ilə sıx təmasdayıq. UNESCO ilə gedən müzakirələr əsnasında missiyanın göndərilməsi nəzərdə tutulur. Əslində, biz münaqişə dövründə dəfələrlə UNESCO-ya müraciət etmişdik ki, faktaraşdırıcı missiyanı işğal edilmiş bölgələrə göndərsin. Çünki bizdə olan məlumata görə, orada bizim tarixi, dini, mədəni abidələrimiz ermənilər tərəfindən dağıdılmışdır və biz istəyirdik ki, beynəlxalq təşkilatlar, o cümlədən, bu məsələ ilə bilavasitə məşğul olan UNESCO gəlsin və bunu təsdiq etsin. Əfsuslar olsun, münaqişə dövründə bu təklifimiz cavabsız qalmışdır, ancaq münaqişədən sonra indi missiyanın göndərilməsi gözlənir. Biz bunu alqışlayırıq. Çünki azad edilmiş torpaqlarda erməni vəhşiliyi, vandallığı göz qabağındadır. Nə qədər çox beynəlxalq təşkilatlar bunu öz gözləri ilə görsələr, münaqişə ilə bağlı, Ermənistanın işğalı ilə bağlı dünya birliyində təsəvvür o qədər də daha geniş olar".
Prezidentin verdiyi tövsiyələrə uyğun olaraq, BMT postmüharibə dönəmində hansı işləri görməlidir?
- Yeganə Hacıyeva: “BMT-nin postmüharibə dövründə iştirakının ən vacib məqamı bölgəyə yerləşdirilən, sülhməramlı fəaliyyət göstərən qüvvələrə nəzarət imkanlarının formalaşdırılması ola bilər”
Politoloq Yeganə Hacıyeva “Bakı-Xəbər”ə açıqlamasında bildirdi ki, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı bütün dünyada sülh quruculuğu fəaliyyətləri, postmüharibə ölkələrə münaqişəyə yenidən başlama risqini azaltmaq, davamlı sülh və inkişaf üçün zəmin yaratmaq üçün kömək etməyi hədəfləyir, bunun üçün də geniş imkanlara və alətlərə malikdir: “BMT-nin bu gün tətbiq etdiyi çoxölçülü sülhməramlı əməliyyatlar yalnız sülhü və təhlükəsizliyi qorumaq üçün deyil, həm də siyasi prosesləri asanlaşdırmaq, mülki insanları qorumaq və keçmiş döyüşçülərin və terrorçu qrupların tərksilah edilməsi üçün geniş fəaliyyəti nəzərdə tutur.
Bütün dünyada sülhməramlı fəaliyyət üçün tək legitim təşkilat kimi BMT beynəlxalq hüquq çərçivəsində bütün coğrafiyalarda birbaşa və ya partnyor əsaslarda postmüharibə və ya münaqişə vəziyyətində olan tərəflər arasında sülhün bərqərar olunmasında, qaçqın və məcburi köçkünlərin geri qaytarılması üçün vasitəçilik edir.
Qarabağda müharibədən sonra risqlərin dəyərləndirilməsi istiqamətində işğaldan azad edilmiş ərazilərin rekonstruksiya və reinteqrasiya prosesinin uzun çəkməsi bir nömrəli risq olaraq dəyərləndirilir.
Məsələ ondadır ki, Azərbaycan 800 min məcburi köçkünün dədə-baba torpaqlarına qaytması kimi çox böyük bir proses başladıb. Ölkə daxilində isə öz dədə-baba yurdlarına qayıtmaq arzusunda olan böyük bir vətəndaş ordusu faktoru mövcuddur və bu faktor irəlidəki illərdə ölkənin ictimai-siyasi həyatında ən çox təsir edəcək, istifadə və ya manipulyasiya ediləcək bir amildir”
Ekspertin sözlərinə görə, biz bu prosesin işartılarını artıq müşahidə etməkdəyik və məhz bu mövzu ətrafında ictimai şüurun həssas nöqtələri formalaşmaqdadır: “800 min məcburi köçkünün geri qayıtması birbaşa ərazilərin rekonstruksiya və reinteqrasiya prosesindən asılıdır.
10 noyabr 2020-ci il tarixli bəyanat imzalandığı andan bəri Azərbaycanın 20 vətəndaşı, o cümlədən, 14 dinc sakin həlak olub, 87 vətəndaş, onlardan 16 dinc sakin azad edilmiş ərazilərdə minaların partlaması nəticəsində ciddi xəsarət alıb.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının artıq minadan təmizləmə istiqamətində Azərbaycanla həyata keçirdiyi əməkdaşlıqdan kənarda edə biləcəyi ən vacib və təsirli dəstək məhz mina xəritələrinin Ermənistandan alınması üçün vasitəçilik imkanlarını səfərbər etmək olardı. Uzunmüddətli hesabda isə qaçqınların və məcburi köçkünlərin öz yurdlarına qayıtmasının BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının hüquqi patronajlığı və ən əsası maliyyə imkanlarının iştirakı ilə həyata keçirilməsi vacibdir.
Məsələ ondadır ki, Azərbaycan hər nə qədər də kənardan bölgədə rekonstruksiya və reinteqrasiya xərclərinə ehtiyac olmadığını qeyd etsə də, dağıntıların miqyasının dəyərləndirilməsində hər gün artan rəqəmlər bir ölkənin bu dağıntıların altından çıxmaq imkanlarının yetərli olmaması qənətini verir.
BMT-nin postmüharibə dövründə iştirakçılığının ikinci əsası, əlbəttə, terrorizmlə bağlıdır.
10 noyabr bəyanatını imzalamaqla Ermənistan Dağlıq Qarabağdakı erməni terrorçularının etdikləri bütün cinayətlərin məsuliyyətini öz üzərinə götürüb. Burada bir haşiyə açım ki, bu gün bütün dünyada beynəlxalq səviyyədə terrorizmlə bağlı siyasiləşmiş bir təbliğat mövcuddur. Bu, təxminən “terrorizmin təsbit edilməsi, terrorçuların müəyyən edilməsi üçün bir meyar mövcud deyil” spekulyasiyası kimi aparılır.
Kənar güclər regional maraqlar naminə bu terrorçu qrupların fəaliyyətinə dəstək verirlər. Terrorizmə qarşı mübarizədə siyasiləşmiş təbliğat alətlərindən biri də onlara humanitar qanunların şamil edilməsi, bir sıra insan hüquqları mövzularıdır.
Bu kimi məqamlar üzündən beynəlxalq səviyyədə terrorizmlə mübarizə dövrün tələblərinə cavab vermir. Gözümüzün qarşısında terror təşkilatları digər fəaliyyət metodlarına transformasiya olunur, terrorçular hərbi əsirlər, jurnalistlər və s. kateqoriyalara şamil edilir.
Eyni halı biz Qarabağda da müşahidə edirik, noyabrın 10-da imzalanan üçtərəfli bəyanatla Qarabağda atəşkəs elan olunması ilə əsir və girovların “hamının hamıya” prinsipi ilə dəyişdirilməsinə baxmayaraq, Ermənistan tərəfi üçtərəfli bəyanatı pozaraq Azərbaycan ərazisinə yeni terrorçu qrupları göndərir”. Ekspert hesab edir ki, bu qruplar Qarabağ meşələrində gizlənərək Azərbaycanın hərbçi və mülki şəxslərinə qarşı təxribatlar törədirlər: “Məsələn, Hadrut istiqamətində döyüş mövqeləri yaratmış və Azərbaycan tərəfdən mülki xidmətləri həyata keçirən şəxslərə və hərbi qulluqçulara qarşı terror-təxribat, diversiya əməllərini törətmişlər. Azərbaycanın antiterror əməliyyatları nəticəsində həbs olunan bir qrup erməni terrorçusunun adları ətrafında Azərbaycana qarşı təzyiq və təsir alətlərinin formalaşdırılma prosesi gedir.
BMT-nin postmüharibə dövründə iştirakının ən vacib məqamı isə, əlbəttə, bölgəyə yerləşdirilən, sülhməramlı fəaliyyət göstərən qüvvələrə nəzarət imkanlarının formalaşdırılması ola bilər. Bunu tək Qarabağa deyil, BMT-nin yurisdiksiyasında olan bütün postkonflikt və postmüharibə coğrafiyasında, xüsusilə MDB ölkələrində sülhməramlı missiyalara aid etməsi daha doğru olar. Bu, özlüyündə, BMT-nin nüfuz və dünyadakı proseslərə təsir imkanlarını artıracaq. Məsələ ondadır ki, beynəlxalq hüquqda sülhməramlı fəaliyyətin əsas hədəfləri sülhün uzunmüddətli və dayanıqlı olmasını şərtləndirir. MDB ölkələrində sülhməramlı missiyalar mövcud olduqları bölgədə siyasi proseslərə qatılmaqla, bölgədə sülh və stabilliyin pozulması üçün əsaslar formalaşdırır”.
Məhəmmədəli QƏRİBLİ
