Tariximizdə milli pul vahidləri dövlətçilik atributu kimi...

Müstəqil dövlətin əsas göstəricilərindən biri də onun milli pul vahidinin olmasıdır. Pul vahidi dövlətin gücünü, siyasi-iqtisadi durumunu, tarixi missiyasını kifayət qədər ifadə edə bilir. Çoxminillik dövlətçilik ənənəsinə malik olan Azərbaycan tarix boyu bölgədə əhəmiyyətli bir dövlət kimi seçilib.
Azərbaycanın dövlətçilik tarixini tədqiq edən alimlər bildirir ki, ölkəmizin ərazisində mövcud olan dövlət və xanlıqların özünün pul vahidi olub.
Tədqiqatçılar vurğulayır ki, Azərbaycanın dövlətçilik tarixi hələ antik dövrdən başlayır və antik Azərbaycan dövlətçiliyini sübut edən amillərdən biri onun ərazisində mövcud olmuş Albaniya (Qafqaz Albaniyası) və Atropatena dövlətlərində zərb edilən yerli sikkələrin aşkar olunmasıdır.
Fəlsəfə doktoru Qənirə Pirquliyeva "Azərbaycan numizmatikası" tədqiqat işində bu sahənin inkişaf yollarını araşdırıb. Antik dövrlə bağlı qiymətli araşdırmalar aparan alim yazır: "Azərbaycan ərazisində tapılan ilk pullar Makedoniyalı İsgəndərin (Aleksandrın) dövrünə aiddir: "Artıq eramızdan əvvəl III əsrin ikinci yarısından beynəlxalq ticarətə qoşulan albanlar və atropatenalılar daxili bazarın ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə İsgəndərin gətirilmə sikkələrinə bənzər pullar zərb etməyə başlayıb. Bu və sonrakı dövrlərə aid "AT" və "ATR" monoqramlı (numizmatlar bunu Atropat və ya Atropatena kimi oxuyur) gümüş dirhəmlər (draxmalar) Azərbaycan, Gürcüstan və Dağıstan
ərazilərində geniş aşkar edilib. Alimlər həmin sikkələrin Qəbələdə, Ərdəbildə və başqa yerlərdə olan zərbxanalarda basıldığını güman edirlər. Eyni zamanda Albaniyada isə Selevkilərin gümüş sikkələrinə bənzədilən pulların tədavülü eramızdan əvvəl II-I əsrlərə təsadüf edir.
III əsrin ikinci yarısında Azərbaycan ərazisinin böyük hissəsi Sasani imperiyası tərəfindən işğal olundu.
Bununla belə, artıq VI-VII əsrlərdə Sasani hökmdarları öz gümüş dirhəmlərini Naxçıvanda zərb etdirirdilər.
Lakin həmin dövrdə Sasaniləri məğlub etmiş Ərəb Xilafəti Azərbaycanı da özünə tabe etdi. Xilafət tarixinin ilk
dövründə (VII-IX əsrlər) pul tədavülü, xüsusilə qızıl və mis sikkələrin zərbi mərkəzləşdirilib. Eyni zamanda
Xilafətin gümüş dirhəmləri Azərbaycanda da zərb edilirdi".
Məlumatlara görə, Ərəb Xilafətinin zəifləməsi və Səlcuq yürüşləri nəticəsində başlanan feodal parçalanma artıq X əsrdə Azərbaycanda bir sıra faktiki müstəqil olan kiçik dövlətin yaranmasına səbəb oldu. Məlumatlara görə, digər hökmdardan vassal asılılıqda olan bu dövlətlərin sikkələrində (adətən gümüş dirhəmlərində) süzerenin adı da göstərilirdi. Belə ki, məsələn, XI əsrdən başlayaraq Şirvanşahların Şamaxıda zərb etdikləri sikkələrin bir üzündə dini başçı olan Abbası xəlifəsi ilə yanaşı, süzeren kimi Səlcuq sultanının, digər üzündə isə Şirvanşahın adları yazılırdı. Yazılanlara görə, buna baxmayaraq, sikkələrdə Şirvanşahların adlarının dəbdəbəli ləqəblərlə müşayiət olunması onların iri feodal dövlətinin məşhur hökmdarı kimi müstəqilliyini göstərir.
Q.Pirquliyeva qeyd edir ki, analoji olaraq həmin dövrdə Sacilər Bərdədə, Salarilər Ərdəbildə, Şəddadilər Gəncədə, Rəvvadilər isə Təbrizdə öz gümüş dirhəmlərini zərb edirdilər. XII-XIII əsrlərdə Azərbaycan ərazisində Səlcuq və Atabəylər dövlətlərinin də mis dirhəmləri zərb edilirdi: "XII əsrdə baş verən monqol yürüşləri nəticəsində Azərbaycan beşinci monqol üsulu hesab edilən Hülakülər (Elxanilər) dövlətinin mərkəzinə çevrildi. Hülakülər dövlətinin gümüş dirhəmləri əsasən Naxçıvanda və Bərdədə zərb edilirdi. Hülakülər dövlətinin timsalında həmin dövrdə sikkə zərbinə Şərqlə Qərbin fərqli münasibəti açıq-aydın görsənir. Məlumdur ki, orta əsrlər dövründə Avropada az qala hər bir feodalın öz sikkəxanası mövcud idi və onlar qısamüddətli mənfəət naminə ümumdövlət maraqlarını qurban verirdilər. Şərqdə isə xütbə oxunuşu mərasimi ilə yanaşı, sikkə zərbi də dövlət rəmzi hesab olunurdu. Məhz buna görə də XIV əsrdə Hülakülər dövləti faktiki olaraq Çobani feodalları tərəfindən idarə edilsə də, sikkə zərbi və xütbə oxunuşu mərasimi onların adından deyil, Hülakü şahzadələri adından həyata keçirilirdi.
XIV əsrdə Azərbaycan Hülakülər dövlətini məğlub etmiş Cəlairilər dövlətinin mərkəzinə çevrildi. Cəlairilər öz gümüş dirhəmlərini əsasən Bakıda, Şabranda, Qarqarda və Qaraağacıda zərb edirdilər. XIV əsrin sonunda Azərbaycan ərazisi Qızıl Orda və Teymuri dövlətlərinin biri digərini əvəz edən hücumlarına məruz qaldı. Bununla belə, işğalçılar sikkə zərbinə də xüsusi diqqət yetirməyi unutmurdular. Belə ki, məsələn, 1356-cı ildə Təbrizi çox qısa müddətə işğal etmiş Qızıl Orda xanı Canibəy tez bir zamanda öz adından şəhəri öz ərazisi kimi və müvafiq ili göstərməklə sikkələr zərb etdirmişdi. Lakin son nəticədə XV əsrin əvvəlində bu
müharibələrdən qalib kimi Teymurilər və onların vassalı olaraq Azərbaycanı zəbt etmiş Qaraqoyunlular çıxdı.
İlk dövrdə Qaraqoyunlular Astarada Teymuri hökmdarlarının adına gümüş təngələr zərb edirdilər. Bir qədər sonra isə həmin gümüş təngələr artıq özlərini sərbəst hiss edən Qaraqoyunlular hökmdarlarının adına Anadoluda zərb edilirdi. Lakin tezliklə XV əsrin ikinci yarısında Qaraqoyunlular dövlətinin süqutu nəticəsində Ağqoyunlular dövləti yarandı. Ağqoyunlu sultanları da əsasən gümüş təngələr zərb etdirirdilər (məsələn, Ərzincanda). Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə müstəqilliyinin son dövrünü yaşayan Şirvanşahlar da Şamaxıda gümüş təngələr zərb edirdilər.
XV əsrin əvvəlində Azərbaycan yeni yaranmış Səfəvilər dövlətinin mərkəzinə çevrildi. Səfəvi hökmdarlarının müxtəlif dövrlərdə və yerlərdə (Təbriz, Gəncə, Şamaxı, Ordubad, Naxçıvan) zərb etdirdikləri sikkələr fərqli idi: qızıl əşrəfi, iki şahılıq gümüş pul, gümüş məhəmmədi, gümüş abbası, gümüş pəncşahı və s.
Səfəvilər dövləti Şimali və Mərkəzi Avropa dövlətləri ilə çox sıx ticarət edirdi. Bunu xüsusilə numizmatik
materiallar təsdiq edir. Məsələn, Azərbaycanda aşkara çıxarılmış Mirik pul dəfinəsi 1541-1572-ci illərdə zərb
edilmiş Qərbi Avropa talerlərindən ibarətdir. Dəfinədəki sikkələr tərkibinə görə olduqca müxtəlifdir: burada
Almaniya (Şvabiya, Bohemiya, Bavariya, Friziya, Saksoniya, Köln, Drezden, Nürnberq, Hamburq və s.), Avstriya, İsveçrə (Sürix), Belçika (Lyöj) və başqa ölkələrin knyazlıqlarında zərb edilmiş sikkələr var idi.
XVIII əsrin əvvəlində Səfəvilər dövlətinin zəifləməsi nəticəsində Azərbaycan əsasən qapalı həyat sürən
çoxsaylı xanlıqlara parçalandı. Təbii ki, bu dövrdə Azərbaycanda vahid pul sistemi yox idi. Demək olar ki, bütün
böyük şəhərlərdə hər xanın xüsusi mis və gümüş pulu zərb olunurdu: məsələn, Şəkidə (Şəki xanlığı) mis fulus
və gümüş, yarım abbası, Şuşada (Qarabağ xanlığı), Qubada (Quba xanlığı), Dərbənddə (Dərbənd xanlığı),
Naxçıvanda (Naxçıvan xanlığı) və Təbrizdə (Təbriz xanlığı) gümüş abbası, Gəncədə (Gəncə xanlığı) gümüş
abbası və yarım abbası, mis fulus, Bakıda (Bakı xanlığı) mis fulus və s. Bu pulların sabit qiyməti də yox idi; hər
bir xanlığın pulu, demək olar, yalnız öz ərazisində əsas pul kimi işlədilirdi; başqa ərazidə o öz dəyərini xeyli
itirirdi.
Xanlıqların hərc-mərcliyi nəticəsində 1828-ci ildə Rusiya ilə İran arasında bağlanan Türkmənçay müqaviləsinə görə, Azərbaycan iki hissəyə bölündü: Şimali Azərbaycan Rusiyanın, Cənubi Azərbaycan isə İranın müstəmləkəsinə çevrildi".
Alimin verdiyi məlumatlara görə, Azərbaycanın Rusiya imperiyasının tərkibinə qatılması sonuncunun kapitalizmə qədəm qoyması ilə eyni vaxta təsadüf etdi. Yazılanlara görə, 1860-cı ildə Rusiya imperiyasının Dövlət Bankı təsis edildi və artıq bir il sonra onun Bakı bölməsi açılıb. Tədqiqatçı yazır ki, bölmənin əsas məqsədi əmtəə dövriyyəsini genişləndirməkdən və kredit sisteminin inkişafının sürətləndirilməsindən ibarət idi. Dövlət Bankının Bakı bölməsi veksellərin uçotu və yenidən uçotu, malların girovu ilə təmin edilmiş kreditlərin verilməsi və digər əməliyyatlar aparırdı. Həmin dövrdə imperiyanın hər yerində ödəniş vasitəsi kimi sikkələrlə yanaşı, "rubl" adlanan dövlət biletləri də istifadə olunurdu. Artıq XIX əsrin sonunda Azərbaycan Qafqazın digər regionları ilə müqayisədə kapital quruluşuna xas olan ən inkişaf etmiş kredit-bank sisteminə malik idi. XX əsrin əvvəlində Azərbaycanın kredit sistemi 200-ə yaxın kredit idarəsini birləşdirirdi. Onların sırasında kommersiya kredit banklarının 28 bölməsi, 7 ipoteka bankı, 8 qarşılıqlı kredit cəmiyyəti, 5 bank idarəsi, 135 xırda kredit idarəsi və çoxsaylı əmanət kassası mövcud idi. Bu dövrdə Azərbaycanda bank və sənaye (neft sənayesi) kapitalının birləşməsi müşahidə olunurdu. Məsələn, 1917-ci ildə Nobel qardaşları tərəfindən reallaşdırılan neft layihələrində 15 rus və xarici bank iştirak edirdi.
Tədqiqatçılar göstərir ki, 1917-ci ildə Rusiyada oktyabr çevrilişindən sonra Azərbaycanın həyatında da yeni bir dönəm - xalqın özünüdərk və milli dirçəliş dönəminin təməli qoyuldu. Çağdaş Azərbaycanın müstəqil pul təsərrüfatı və pul
dövriyyəsinin tarixi yüzillik fasilədən sonra elə bu çağlardan, 1918-ci ildə Bakı Bələdiyyəsinin buraxdığı kağız
pullarla başlanır. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti dövründə Azərbaycan hökuməti adından 1919-cu ilin əvvəllərində
tədavülə buraxılan birinci kağız pul emissiyasına mənsub 100 manatlıq pul vahidinin bir neçə nüsxəsi, həmin
ilin ortalarında buraxılmış 25 manat (I-VII seriyalı), 50 manat (I-XI seriyalı), 100 manat (I-VIII seriyalı), 250
manat (I-VII seriyalı) və 1920-ci ilin əvvəllərində dövriyyəyə daxil olmuş ən iri nominal - 500 manatlıq (I-IV
seriyalı) pul vahidləri Azərbaycan Tarixi Muzeyində saxlanır.
Alimin qeyd etdiyinə görə, 1920-ci il aprelin 28-də bolşevik Rusiyasının Azərbaycanı istila etməsi nəticəsində ölkənin mövcud pul-kredit sistemi məhv edildi.
Tədqiqatçı yazır ki, 1922-ci il martın 12-də Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanı özündə birləşdirən Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikaları İttifaqı təşkil olundu. 1922-ci il dekabrın 30-da isə ZSFSR Sovet
Sosialist Respublikaları İttifaqının tərkibinə qatıldı. ZSFSR-in İttifaq Şurasının 1923-cü il 10 yanvar tarixli
Dekreti ilə Zaqafqaziya vahid pul sisteminə keçdi və beləliklə də Azərbaycan Dövlət Bankının pul emissiyası
sahəsində fəaliyyətinə xitam verildi.
1923-cü ildə SSRİ Dövlət Bankının yaradılması ilə əlaqədar onun Bakı bölməsi yaradıldı. 1936-cı ilin dekabrında qəbul edilmiş SSRİ Konstitusiyasına müvafiq olaraq Azərbaycan SSRİ-nin tərkibinə "suveren" respublika kimi daxil oldu. Bundan sonra 1991-ci ilin sonlarına kimi mövcud olmuş SSRİ Dövlət Bankının Azərbaycan İdarəsi fəaliyyət göstərib.
Məlumatlara görə, 1991-ci ildə Azərbaycanın yenidən dövlət müstəqilliyini əldə etməsi suveren dövlətin mühüm
atributlarından biri sayılan milli valyutanın dövriyyəyə buraxılmasını şərtləndirdi. Belə ki, ölkədə pul
tədavülünün yaradılmasının və təşkil edilməsinin əsası Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 1992-
ci il tarixli "Azərbaycan Respublikası Milli Bankının yaradılması haqqında" Fərmanı ilə Milli Bankın
yaradılması və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 iyul 1992-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikası milli
valyutasının dövriyyəyə buraxılması haqqında" Fərmanına müvafiq olaraq milli valyutanın dövriyyəyə buraxılması ilə qoyulub.
Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının milli valyutası olan manat 1992-ci ildə dövriyyəyə buraxılıb.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Azərbaycan Respublikası milli valyutasının respublika ərazisində yeganə ödəniş vasitəsi elan olunması haqqında" 11 dekabr 1993-cü il tarixli, 50 saylı Fərmanı ilə 1 yanvar 1994-cü il tarixindən manatın dövriyyədə yeganə ödəniş vasitəsi olması təsbit olundu.
Məlumatlara görə, manatın ölkə ərazisində yeganə ödəniş vasitəsi olması 12 noyabr 1995-ci il tarixdə ümumxalq səsverməsi yolu ilə keçirilmiş referendumda qəbul olunmuş Konstitusiya Aktı ilə bir daha öz təsdiqini tapdı.
İradə SARIYEVA
Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.